Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi

Abstract

Arketipçi eleştiri, esere yönelik eleştirilerden biridir. Yirminci yüzyılda ortaya çıkan bu yöntemin amacı, insanlara öteden beri tesir eden evrensel ve yinelenen arketipleri gün yüzüne çıkarmaktır. Kolektif bilinçdışına ait olan arketipler, edebiyat eserlerinde tekrarlanmaktadır. Araştırmacılar, son dönemlerde edebî eserleri incelemek ve yazıldığı toplumların ölümsüz psikolojik izlerini sürmek amacıyla arketipsel sembolizmden yararlanmaktadırlar. İran edebiyatından çeviri yoluyla dilimize kazandırılan Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât’ta da temel arketipleri görmek mümkündür. Eserde özellikle gölgesinin etkisinde kalarak bütünleşmeyi gerçekleştiren ya da gerçekleştiremeyen kadınların anlatıları arketipsel sembolizm açısından oldukça önemlidir. Bu önemden dolayı bizler de bu çalışmada Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât’ta hilebaz arketipinin kadın kahramanlarda hangi şekillerde görüldüğünü ortaya çıkarmaya çalıştık. Çalışmanın giriş kısmında Cevâmi’ü’l-hikâyât ve Levâmi’ü’r-rivâyât hakkında bilgiler verildi ve hilebaz arketipini bu eserde inceleme sebebimiz ayrıntılı bir biçimde izah edildi. Daha sonra arketiplerin ve arketipsel eleştirinin teorik çerçevesi çizildi ve temel arketiplerin ve bütünleşmenin üzerinde duruldu. Devamında hilebaz arketipi hakkında detaylı bilgilere yer verildi. Çalışmamızın devamında ise arketipler ve hilebaz arketipi üzerine elde ettiğimiz teorik bilgiler ışığında eserin bir değerlendirmesi yapıldı. Ardından çok yönlü bir hikâye külliyatı olan eserin özellikle Pârsâ Hatun Kişiler ve Âbide vü Zâhide ve Nikû-Sîret Avretler Hikâyetleri Beyânındadur, Zâniye vü Nâ-Pârsâ Avretler Zikrindedür, Mekkâre Avretlerün Mekrleri ve Keydleri Beyânındadur başlıkları altındaki hikâyelerde hilebaz arketipinin kadınlarda nasıl ortaya çıktığı arketipsel sembolizm bağlamında ele alındı. Son olarak hikâyelerde kişisel gölgesiyle bütünleşen veya bütünleşmeyi sağlayamayan kadın kahramanlara rastlandığı belirtildi.