The Journal of Turkic Language and Literature Surveys (TULLIS)

Abstract

Devirlerin kendine has duruşu, idrak kabiliyeti, darb-ı mesel ve ta‘bîr (=atasözü ve deyim) dağarcığı, öncelikle sözel bir dünyası olduğu malumdur. Bu çerçevesi çizilmiş ve genişlemeye devam eden dünyaya bîgâne kalan müellif, kendi zamanında anlaşılmadığı gibi, evrensel bir tematiği yakalamak noktasında da muvaffak olamayacak, eserindeki düşünceleri istikbale doğru dallarını uzatamayacaktır. Zira zamanın ruhu, yaşanılan coğrafyanın etno-politik farklılıklarından beslenir ve anlam, kendi dehlizini ilk olarak yaşadığı zaman diliminde kazar. Temsilen düşünüldüğünde bu dehlizin genişliği, devrin entelektüel ortalamasıyla/ilmî vasatıyla; derinliği ise sözün kendisini aşan zamanlar-üstü bir kabiliyet göstermesiyle alakalıdır. Sözün özü, kendi zamanını yakalayamayan bir müellifin/sanatkârın, gelecekteki okuyucuyu yakalayabilecek bir marifeti göstermesi olanaksız hâle gelecektir. Mevlânâ’nın birikimi, ilgi alanına giren eserler, verdiği örnekler, anlattığı kıssalar, tedâî kabiliyeti, onun ilmî birikimini tekrar-be-tekrar hatırlatan niteliktedir. Okuyucu, onun eserlerinin sayfalarında dolaşırken Gazzâlî’den Attâr’a, Platon’dan Ebu’l-Hasan Eş‘ârî’ye doğru kolunu uzatan engin bir çevreleme hareketiyle karşılaşır. Mesnevî-i Ma‘nevî bu anlamda, tam bir kültür ve ahlâk kitabı olarak bizi karşılar. Bununla beraber, darb-ı mesellerin / atalar sözünün, ta‘bîrlerin / deyimlerin toplumun dil mayasını yansıtan bir ruha sahip olduğu yadsınamaz bir gerçektir. Mesnevî’de dili gereği Farsça ifade edilen darb-ı mesellerin ve ta‘bîrlerin kaynağı noktasında kesin bir kıstas koymak oldukça zordur. Bizim ilk etapta hedefimiz, daha derin bir dil kazısı için bir öngörü oluşturmaya çalışmak, darb-ı mesellerin ve deyimlerin tercümeleriyle birlikte bir listesini vermek, içerik açısından bir taksim yapmak (=ilkesel, ironik, hikemî, tenbih, ikaz v.s.) ve bazı detaylardan hareketle Türk kültürü, örfü ve sözel birikimiyle alakasını kurmaya çalışmakla sınırlıdır. Listelenen örneklerin kaynağına dair kanaatlerimiz kesinlik arz etmese de, darb-ı mesellerin kökenine dair ilmî bir meraka kapı aralayacağını ümit ediyoruz. Ayrıca makalemiz, Arapça darb-ı mesellerle ilgili diğer bir çalışmamızın da ilk ayağını temsil etmektedir.