Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi

Öz

Edebî eserler ait oldukları toplumun sosyal hayatının, gelenek ve göreneklerinin, örf ve âdetlerinin, inanışlarının, maddi ve manevi kültürün önemli bir muhafızı ve aktarıcısı durumundadır. Klasik Türk edebiyatı çerçevesinde ortaya konan edebî mahsullerin gerçek hayattan kopuk olmadığı, aksine sosyal hayatın farklı yönlerine geniş bir çerçeveden ayna tuttuğu bugün için artık rahatlıkla verilebilecek bir hükümdür. Çünkü geniş bir zaman diliminde ve coğrafyada verilmiş eserlerde birey ve toplum yaşamına dair maddi ve manevi kültürün izlerini sürmek mümkündür. Eski devirlerde günlük hayatın bir parçası olan; ancak günümüzde unutulmuş, kullanımdan kalkmış veya farklı biçimlere dönüşmüş pek çok maddi kültür ögesine özellikle Divan şairlerinin mısralarında rastlamak mümkündür. Bu bağlamda ele alınabilecek ögelerden biri de “kıblenüma”dır. Geçmiş çağlarda kıble yönünün tespiti maksadıyla kullanılan ve XIX. yüzyıla gelindiğinde artık kullanımdan düşen bu gereci şimdilerde ancak müzelerde ve bazı müzayedelerde görmek mümkün olmaktadır. Oysa kullanıldığı devirlerde günlük yaşamın bir parçası olan bu âlet, çeşitli benzetme ve mecazların konusu olarak XV. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar hemen her devirde şairlerin divanlarında yer bulabilmiştir. Bu çalışmada ilk olarak kıbleye yönelmenin gerekliliği ve dolayısıyla kıblenümalara niçin ihtiyaç duyulduğu konusu ele alınmış, bu gereçleri tanıtan çalışmalara değinilmiştir. Sonra “kıblenüma” kelimesinin anlamı, bu âletlerin özellikleri ve çalışma ilkeleri üzerinde durulmuştur. Son ve esas olarak ise kıblenümaların Divan şiirine yansımasının nasıl olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun için söz konusu gerecin şiirde hangi anlamlara gelecek şekilde kullanıldığı, hangi özellikleri ile ne tür benzetme ve mecazlara konu edildiği hususları örnek beyitlerin çözümlenmesi suretiyle incelenmiştir.