Marife Turkish Journal of Religious Studies

Abstract

Bu çalışma, Sami dilleri arasında yer alan ve yirmiden fazla ülkenin resmî dili olan Arapçanın kelime özelliklerinden biri kabul edilen "müselles" olgusunu incelemektedir. Müselles, ilk dönemlerden beri dil bilginleri tarafından farklı şekillerde tanımlanmıştır. Bu tanımlamalardan yola çıkarak müsellesler “aynı harflere, aynı tertibe ve aynı vezne sahip olmalarına rağmen, harflerindeki hareke değişikliği nedeniyle üç farklı okunuşa sahip kelimeler” olarak tanımlanabilir. Ancak zaman zaman bu tanımla tam uyuşmamasına rağmen müselles kabul edilen kelimelerin varlığı tanımın istisnalara açık olduğunu göstermektedir. Müselles kelimeler dil bilginleri tarafından anlam bakımından “hareke değişimiyle anlamı değişen” ve “hareke değişimiyle anlamı değişmeyen” olmak üzere ikili bir sınıflandırmaya tâbi tutulmuştur. Ancak konu hakkında yazılan eserler incelendiğinde “hareke değişimi ile anlamı hem değişen hem de değişmeyen” bir başka müselles grubunun daha bulunduğu fark edilmiştir. Bu tür müsellesler, değişen her bir hareke ile yeni bir anlam ifade ederken aynı zamanda her üç formuyla ortak bir anlama delalet etmeye devam etmektedir. Müselles kelimeler, dil bilginleri ve edebiyatçılar tarafından Arap dilinin zenginliğini artıran ve ifade kapasitesini genişleten bir unsur olarak değerlendirilmiştir. Bu kelimeler, Arap dilinin önemli bir özelliği olarak kabul edilmesi sebebiyle tarih boyunca çeşitli çalışmalara konu olmuştur. Ancak, bu alanda yeterince yoğunlaşılmadığı ve müselles kelimelerin ortaya çıkış süreçleri, bu kelimelerin sınıflandırılması, istisnaları, dildeki kullanım yoğunluğu, dile katkıları gibi konularda bazı belirsiz noktaların varlığını sürdürdüğü görülmektedir. Araştırmada ilk olarak müselles kavramının sözlük anlamı açıklanacak ve fıkıh, matematik, cifr gibi farklı disiplinler tarafından hangi anlamlarda kullanıldığı değerlendirilecektir. Ardından müselles kavramının dil bilimi alanında ifade ettiği terim anlamı ve kapsadığı kelimeler değerlendirilecektir. Araştırmanın bu bölümünde klasik sözlükler ve dil bilginlerinin müselles alanında kaleme aldığı temel kaynaklar esas alınmıştır. Araştırmanın ikinci aşamasında, müselles olgusu etrafında kaleme alınan müstakil eserler ile bu tür kelimeleri derleyen lügat kaynaklarında yer alan ve müselles olarak nitelendirilen kelimeler detaylı bir incelemeye tabi tutulmak suretiyle söz konusu kelimelerin ortaya çıkış sebepleri tespit edilmeye ve sistematik bir biçimde değerlendirilmeye çalışılacaktır. Çünkü müselles gruplarından hareke değişimi ile anlam değişikliğine uğrayan kelimeler, hareke ile anlam arasındaki ilişki bakımından zihinlerde merak uyandırmaktadır. Zira genel itibariyle harekeler lafızların anlamına doğrudan etki eden bir unsur olarak kabul edilmemiştir. Bu bağlamda çalışmada müselles kelimelerde anlam değişikliğine sebep olan faktörlerin neler olduğu sorusuna da cevap aranacaktır. Müsellesler bazı eleştirmenler için Arap dilini tenkit etmede kullanışlı bir malzeme olmuştur. Onlara göre aynı harflerden oluşan bir kelimenin yalnızca hareke farkıyla muhtelif anlamlar ifade etmesi, dilin anlaşılabilirliğini zorlaştıran bir unsurdur. Çalışmada eleştirmenlerin ileri sürdüğü bu iddia irdelenecek ve eleştirilere tutarlı cevaplar vermeye gayret edilecektir. Aynı bölümde müselles kelimelerin aslında karışıklığa sebep olmaktan daha çok dile zenginlik kattığı ispat edilmeye çalışılacaktır. Araştırmanın son kısmı Kur’ân’da bulunan müselles kelimelere ayrılmıştır. Bu bölümde müselles hakkında kaleme alınmış sözlük türünden iki eser olan İbn Mâik’in İkmâlu’l-İʿlâm’ı ve Baṭalyevsî’nin el-Mus̱elles̱’i ana kaynak olarak tercih edilmiştir. Zira İkmâlu’l-İʿlâm, müselles alanında en kapsamlı sözlük çalışmasıdır; el-Mus̱elles̱ ise kelime anlamlarını şahit ve örneklerle detaylı bir şekilde izah etmektedir. Bu bölümde müselles kelimler tek tek taratılarak hangilerinin Kur’ân’da kullanıldığı tespit edilmiştir. Bu araştırmada Kur’ân kıraatlerinden yalnızca biri değil, meşhur kıraatlerin her biri esas alınmıştır. Zira bir kıraatin okuyuşuna göre müselles olabilen bir kelime bir başka kıraate göre müselles vasfını kaybedebilmektedir Yapılan analiz sonucunda, Kur’ân’da toplam 422 müselles kelimeye rastlanmıştır. Bunların büyük çoğunluğu “hareke değişimiyle anlamı değişen” gruba aittir. 17 kelimenin anlamı sabit kalırken, 15’i hem anlam değişikliği gösterip hem de ortak bir anlam zemininde buluşmaktadır. Bu da Kur’ân’da bulunan müselles kelimelerin telaffuzunda yapılacak hataların çoğu zaman bir takım anlam bozulmalarına yol açacağını göstermektedir. Dolayısıyla çalışma aynı zamanda Kur’ân’ı harekeleme faaliyetlerinin anlama sürecindeki önemini de ortaya koymaktadır. Bu çalışma betimleyici ve analitik bir yöntem benimsemektedir. Öncelikle klasik kaynaklar incelenmiş, ardından müstakil risaleler ve lugat eserlerini karşılaştırmalı bir analize tâbi tutulmuş ve son olarak da bu çerçeve Kur’ân’daki müselles kelimelerin tespitine uygulanmıştır.