Bu makale, Nasîrüddîn-i Tûsî’nin değerler ve din eğitimi anlayışını onun ahlâk, mantık, tasavvuf ve kelâm eksenli eserleri üzerinden bütüncül bir çerçevede incelemektedir. Literatürde Tûsî daha çok mate-matik, astronomi ve felsefe alanlarındaki katkılarıyla öne çıkmakta; eğitim felsefesi ve din eğitimi görüşleri ise çoğunlukla dağınık ve parçalı biçimde ele alınmaktadır. Çalışma, özellikle Ahlâk-ı Nâsırî, Esâsü’l-İktibâs ve Evsâfü’l-Eşrâf başta olmak üzere ilgili metinler arasında erdem ahlâkı, değerler, ailevî ve toplumsal eğitim ile din eğitimi ilişkilerini bir araya getiren sistematik bir model ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede makalenin temel problemi, Tûsî’nin değerler ve din eğitimi anlayışının hangi ilkeler etrafında şekillendiğini ve bu anlayışın klasik İslam eğitim düşüncesi içindeki yerini nasıl konumlandırdığını belirle-mektir. Araştırma, nitel araştırma yaklaşımı içinde konumlanmakta ve nitel doküman analizi yöntemiyle yürütülmektedir. Birincil veri kaynağını Tûsî’nin ahlâk, siyaset ve tedbîr-i menzil eksenli metinleri ile man-tık ve tasavvuf içerikli eserleri oluşturmaktadır. Bu metinler, kurumsal neşir ve çevirilerin erişilebilir sü-rümlerine dayalı olarak sistematik biçimde taranmakta; veriler kavram temelli kodlar (fıtrat-din uyumu, alışkanlık-çevre-öğretmen, bilgi-amel ilişkisi, gelişim dönemleri, teşvik-inzâr dengesi, din-felsefe ardışıklığı, ibadetlerin eğitsel işlevi) üzerinden sınıflandırılmaktadır. Elde edilen bulgular, klasik İslam eğitim düşünce-si ve çağdaş din, karakter ve değerler eğitimi literatürüyle karşılaştırmalı bir okuma zemininde tartışıl-makta; böylece Tûsî’nin kavram örgüsünün güncel terminolojiyle kesişen ve ayrışan yönleri ortaya konul-maktadır. Analiz, Tûsî’nin eğitimi insanın şehevî, gazabî ve aklî kuvvelerinin itidal doğrultusunda terbiye edilmesi ve tekrarlanan fiiller yoluyla alışkanlıkların, alışkanlıklar üzerinden de ahlâkî mizacın şekillenmesi olarak kavramsallaştırdığını ortaya koymaktadır. Aile, sosyal çevre ve “hikmet sahibi öğretmen” figürü, kişiliğin oluşumunda kurucu unsurlar olarak öne çıkmakta; çocuğun isimlendirilmesinden oyun arkadaşları-nın seçimine, ev içi iklimden mahallenin ahlâkî yapısına kadar pek çok unsur din ve değerler eğitiminin parçası hâline gelmektedir. Çocukluk, alışkanlıkların en hızlı yerleştiği dönem olarak; gençlik ise taklitten tahkike geçişin, yani inanç ve davranışların aklî delillerle temellendirilmesinin zorunlu olduğu evre olarak betimlenmektedir. Bu bağlamda Tûsî, öğretimde kolaydan zora ve somuttan soyuta ilerlemeyi, kısa risale-lerden şerhlere ve burhânî nitelikli kapsamlı metinlere doğru kademeli bir okuma programını ve tekrar, alıştırma, müzakere üçlüsünü bilginin melekeye dönüşmesinin ana ilkeleri olarak önermektedir. Çalışmanın bir diğer bulgusu, din-felsefe ardışıklığının Tûsî’nin eğitim tasavvurunda merkezî bir rol oynadığıdır. Din, “ilk öğretmen” olarak erken dönemde taklit yoluyla inanç, ibadet ve ahlâkın temelini atmakta; felsefe ise “ikinci öğretmen” sıfatıyla gençlik ve olgunluk döneminde aynı yolun hikmetini burhânî delillendirmeyle derinleştirmektedir. Bu ardışıklık, müfredatta Kur’an kıraati, temel ibadet bilgisi, peygamber kıssaları ve ahlâkî hikâyelerle başlayan; orta düzeyde kelâmî metinlerle devam eden ve ileri aşamada mantık ve felsefe tahsiliyle tamamlanan bir sıralama önerisine dönüşmektedir. Namaz, oruç, hac ve zekât ibadetleri, bir yandan nefsin şehevî, gazabî ve aklî kuvvelerini itidal ekseninde dengeleyen benlik terbiyesi alanları; diğer yandan empati, kardeşlik, sosyal adalet ve kamusal sorumluluk gibi toplumsal erdemleri pekiştiren pratik-ler olarak yorumlanmaktadır. Makale, sonuç olarak, Tûsî’nin fıtrat-din uyumu, alışkanlık ve ikna üzerinden karakter inşası, sevgi-adalet dengesine dayalı eğitim iklimi ve yetenek temelli yönlendirme ilkelerine da-yanan çerçevesinin, anakronizme düşmeden okunduğunda güncel din ve değerler eğitimi tartışmalarına tarihî derinliği olan kavramsal katkılar sunduğunu göstermektedir. Ayrıca Tûsî’nin teleolojik, saadet mer-kezli ufku, seküler karakter ve değerler eğitimi modelleriyle mukayeseye imkân veren ve modern tartış-malar için referans niteliği taşıyan bir teorik konumlanış sunmaktadır.
This article examines Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī’s conception of values and religious education through a comprehensive reading of his works on ethics, politics, household governance, logic, and spirituality. Mo-dern scholarship has mostly highlighted Ṭūsī’s achievements in mathematics, astronomy, and philosophy, leaving his philosophy of education and approach to religious and moral formation comparatively fragmen-ted. Focusing on Akhlaq-i Nasiri, Asas al-Iqtibas, and Awsaf al-Ashraf together with related kalām and pedagogical treatises, the study seeks to reconstruct a systematic model that brings together his reflecti-ons on virtues and vices, moderation, family and social upbringing, and religious education. The central research problem is to identify the key principles that structure Ṭūsī’s conception of values and religious education and to clarify how this conception can be located within the broader landscape of classical Islamic educational thought. Methodologically, the study is designed as qualitative research and employs qualitative document analysis. The primary corpus consists of institutional editions and translations of Ṭūsī’s texts in ethics, politics, household management, logic, Sufism, and doctrine, which are examined in their accessible PDF or critical-print forms. These materials are coded through concept-based categories such as harmony between fiṭra and religion, habit-environment-teacher, the relation of knowledge and action, developmental stages, the balance of encouragement and warning, the sequence of religion and philosophy, and the educational functions of ritual worship. The findings are then interpreted in dialogue with classical Islamic discussions on education, as well as contemporary literature on religious, character, and values education, in order to highlight both convergences and points of tension between Ṭūsī’s fra-mework and modern conceptualizations. The analysis shows that Ṭūsī understands education as the dis-ciplined cultivation of the concupiscent, irascible, and rational powers toward moderation, and as the gradual formation of moral temperament through repeated actions that become stable habits. Education therefore cannot be reduced to transmitting correct information; it must shape character by integrating knowledge, practice, and enduring dispositions. Family, social environment, and in particular the “wise teacher” are presented as constitutive elements in personality formation. From the naming of the child and the choice of wet nurse and playmates to the moral atmosphere of the home, neighborhood, and school, the entire environment is treated as a field of values and religious education. Childhood is described as the stage in which habits are most easily formed, whereas youth is framed as the period in which earlier imita-tive beliefs and practices must be rationally examined and confirmed. On this basis, Ṭūsī defends a peda-gogy that proceeds from the easy to the difficult and from the concrete to the abstract, moving from brief primers to commentaries and finally to comprehensive, demonstrative works, supported by repetition, exercise, and dialogical study. A further key finding concerns the sequential relationship between religion and philosophy in Ṭūsī’s educational vision. Religion functions as the “first teacher,” instilling correct beli-efs, basic rituals, and moral habits primarily through imitation and affective attachment in the early years. Philosophy acts as the “second teacher,” deepening the same path in youth and adulthood by means of logical analysis and demonstrative argument, and thus securing the unity of faith and reason. Within this sequence, prayer, fasting, pilgrimage, and almsgiving are interpreted as practical arenas of values educa-tion that discipline the faculties, structure time and self-observation, cultivate empathy and solidarity, and institutionalize generosity and social justice. The article concludes that Ṭūsī’s fiṭra-oriented, happiness-centered framework, when read without anachronism, offers a historically grounded conceptual resource for rethinking school climate, ritual-based learning activities, teacher formation, and family-school coope-ration in contemporary religious and values education.
Religious Education Values Education Islamic Educational Thought Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī Moral Education
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Religious Studies (Other) |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Submission Date | August 22, 2025 |
| Acceptance Date | December 28, 2025 |
| Publication Date | December 30, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025 Volume: 25 Issue: 2 |
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.