Abstract
Özet
Kelâm sıfatı tartışmaları İslâm teolojisinde önemli bir yere sahiptir. Bu sıfatın mahiyeti, kadîm mi yoksa hâdis mi olduğu, ezelde Allah’ın mütekellim olup olmadığı, nefsî ve lafzî kelâm tasnifleri gibi konular en tartışmalı konulardandır. Konunun teolojik boyutu ile siyasî boyutunun birleşmesiyle Mihne Dönemi diye isimlendirilen bir dönem yaşanmıştır. Bu dönemde yaşanan tartışmaların etkileri sonraki dönemlerin dinî literatürüne de yansımıştır. Bu dönemin tartışmalarının odağında Kur’an’ın Allah’ın kelâm sıfatına delâlet edip etmediği ve eğer ediyorsa hâdis olup olmadığı konusu bulunmaktaydı. Bu dönemde adından en çok söz ettiren mezhep olan Mu‘tezile, sıfatlarla ilgili görüşünü tevhid ilkesi etrafında şekillendirmiştir. Kabul ettiği sıfat anlayışı sebebiyle Allah’ın kelâmının yaratılmış olduğunu savunmuştur. Naslarda geçen Allah’ın konuşmasını da Allah’ın kelâmını bir mahalde yaratması olarak tevil etmiştir. Hikmet telakkileri sebebiyle de Allah’ın ezelde mütekellim/konuşan olmadığına hükmetmiştir. Allah’ın zâtı ile sıfatı arasında hudûs/kıdem bakımından uyumunu esas aldıklarından Hanbelîler Allah'ın kelamının ezelî, Kerrâmîler ise hâdis olduğunu savunmuştur. Ehl-i sünnet ise Allah’ın kelâm sıfatı ile ilgili olarak nefsî kelâm ve lafzî kelâm ayırımına giderek orta yolu bulan ılımlı bir görüşü savunmuştur. Bununla beraber Ehl-i sünnet içinde Allah’ın ezelde konuşan olup olmadığı ve kelâmın emir, nehiy ve haber gibi farklı şekillerde tezahür etmesinin sıfatın kendisinde bir çokluk ortaya çıkarıp çıkarmayacağı konusunda farklı görüşler vardır. Mu‘tezile, Hanbelîler, Kerrâmîler ve Ehl-i sünnet arasında yaşanan bu tartışma Şerḥu’l-‘aḳā’id literatüründe ele alınan önemli konulardandır. Şerḥu’l-‘aḳā’id literatürü, Hanefî/Mâtürîdî bir âlim olan Ömer en-Nesefî’nin (ö. 537-1142) ‘Aḳā’id Metni üzerine Teftâzânî’nin (ö. 792/1390) bir şerh yazması ve şerhinde Eş‘arîliği ön plana çıkarması üzerine Mâtürîdî ve Eş‘arî âlimlerin yazdığı şerh, hâşiye ve taliklerle oluşmuştur. Bu literatürün önemli bir müellifi de Hint alt kıtasının temsilcilerinden Ferhârî (ö.1239/1823)’dir. Ferhârî bugün Pakistan’nın Mültan bölgesindeki Kot Addu şehri civarında, Sind nehrinin güney kıyısında bir köy olan Ferhâr’lıdır. Küçük yaşta eğitim ve öğretim hayatına başlayan Ferhârî, kısa zamanda dönemin önde gelen âlimlerinden olmuş ve Mültan emirinin takdirini kazanmıştır. Çevrimiçi yapılan araştırmalar onun mezarının vefatından günümüze kadarki sürede önemli bir ziyaret mekânı olduğunu göstermektedir. Bu durum Ferhârî’nin geçmişte olduğu gibi bugün de halk içinde muteber bir ilmî kişilik olduğunu göstermektedir. Kaynaklarda Hanefî ve vahdet-i vücûdçu sûfî bir kişiliğe sahip olduğu nakledilen Ferhârî’nin bu literatüre dair yazdığı eseri Nibrâs’tır. Ferhârî’nin Nibrâs’ta ele aldığı konulardaki bakış açısının tespit edilmesi önemli Hanefî âlimlerin yetiştiği Hint bölgesinin itikadî konulara o dönemdeki bakış açısının anlaşılmasına yardımcı olacaktır. Bu çalışmada bir Şerḥu’l-‘aḳā’id şârihi olan Ferhârî’nin ilgili eseri referans alınarak Allah’ın kelâm sıfatı konusundaki tartışmalarda tarafların görüşleri belirlenmeye çalışılmıştır. Yine ilgili eser üzerinden Allah’ın kelâm sıfatının Müslüman Kelâm Mezhepleri tarafından nasıl temellendirildiği konusu da açıklığa kavuşturulmuştur. Müellifin bu konu bağlamında yaptığı açıklama, tespit ve itirazlar bu literatürün önemli muhaşşî ve âlimlerine de atıfta bulunarak ele alınmıştır. Ferhârî’nin Allah’ın kelâm sıfatı tartışmaları etrafında yaptığı açıklama ve değerlendirmeler onun Ehl-i sünnet mezhebinin genel kanaatlerini benimsemekle beraber Eş‘arîlik veya Hanefî-Mâtürîdîlik açısından değerlendirmelere girmediğini göstermektedir. O, Ahmet b. Hanbel gibi önder bir mezhep imamının mushafın cildinin dahi mahlûk olamayacağı gibi cahilce bir görüşü savunamayacağını belirtmekte, onun kelâmın ezelîliği ile nefsî kelâmı kastettiğini düşünmektedir. Teftâzânî’nin Hanbelî ve Kerrâmîlerin görüşleri hakkında naklettikleri bilgilerin kontrol edilmesi gerektiğini söylemektedir. Bu durum onun bu konuları muhakkik bir bakış açısı ile ele almaya çalıştığını göstermektedir.
Keywords
Ethical Statement
Bu makale yazımı devam etmekte olan “Şerḥu’l-‘Aḳā’id Şerhi(Nibrâs) Bağlamında Ferhârî'nin Varlık, Bilgi ve Ulûhiyet Anlayışı" başlıklı doktora tezinden (Kastamonu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü) yararlanılarak hazırlanmıştır.
References
- Abdülcebbâr, Kadı. Mu’tezile’de Din Usûlü. çev. Murat Memiş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
- Akoğlu, Muharrem. “Mu‘tezile’nin Siyasetle İmtihanı: Mihne Süreci.” Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler). ed. Hayati Hökelekli - Vejdi Bilgin. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
- Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed el-. Ġāyetü’l-merâm fi ilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dâru’-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
- Aykaç, Mustafa. “Osmanlı Kelâmında Mâtürîdîlik Vurgusu: Şerḥu’l-‘Aḳâid Haşiyelerindeki Tekvin Tartışmaları Bağlamında Bir İnceleme”. Kader 18/1 (2020).
- Cüneydî, Molla Ahmed el-. Ḥâşiyetü Molla Ahmed ʻalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʻalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Cürcânî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid el-. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
- Erdem, Muhammed Ali. En-Nibrâs Şerḥu Şerḥi’l-‘Aḳā’id Adlı Eseri Bağlamında Abdülazîz el-Ferhârî’de Bilgi Teorisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
- Eyyûbî, Abdullah b. Muhammed Sâlih el-. Ḥâşiye-i Ḫayâlî-i Eyyûbî. İstanbul: İbrâhim Efendi Matbaası, 1307.
- Ferhârî, Abdülazîz el-. Merâmu’l-kelâm fî ʻaḳāʼidi’l-islâm. Karaçi-Pakistan: Zamzam Publisher, 2. Basım, 2020.
- Ferhârî, Ebu Abdurrahmân Abdulazîz b. Ebî Hafs Ahmed b. Hâmid el-Kureyşî el-. Zümurrud-u aḫdar ve yâḳut-u aḥmar. Londra: Wellcome Library, Asian Collection, WMS Arabic 72, ts.
- Ferhârî, Muhammed Abdülazîz el-. en-Nibrâs. thk. Muhammed Yakûb Reşîd vd. Karaçi-Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2015.
- Gelenbevî, İsmâ‘îl b. Mustafâ el-. Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Siyâlkûtî. İstanbul, 1235.
- İbn Ebî Şerif, Kemâlüddin Muhammed b. Muhamemd b. Ebî Bekr Muhammed b. Hemmâm el-Hanefî. el-Müsâmere şerḥu’l-müsâyere fi’l-ʻaḳāʼidi’l-münciye fi’l-âhire. thk. Kemâleddîn Kârî - İzzuddîn Ma’mîş. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
- İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. Ḥâşiyetü’l-ʿİṣâm ʿalâ şerḥi Saʻdüddîn et-Teftâzânî ʿale’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʿalâ şerḥi’l-‘aḳā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. nşr. İbrâhim Ebyârî. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1962.
- Kestelî, Muslihuddîn Mustafa b. Muhammed. Ḥâşiyetü’l-Kestelî ʻalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʻalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye içinde. ed. Mer‘î Hasan er-Reşîd. Lübnan: Dâr Nuru’s-Sabâh, 1. Basım, 2012.
- Leitner, G.W. History of Indigenous Education in the Punjab Since Annexation and In 1982. Punjab: Languages Department, 1971.
- Nizami, Khaliq Ahmad. “Çiştiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/343-346. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Özcan, Azmi. “Mültan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Ramazan Efendi, Muhammed el-Hanefî el-Bihiştî. Ḥâşiyetü Ramażân Efendi. Mecmûatu’s-Seniyye ʻalâ Şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye içinde. ed. Mer‘î Hasan er-Reşîd. Lübnan: Dâr Nuru’s-Sabâh, 1. Basım, 2012.
- Râzî, Fahreddin. el-Muhassal (Ana Hatlarıyla Kelam ve Felsefe). çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2020.
- Râzî, Fahreddin er-. el-Mesâilü’l-hamsûn fî usûli’d-dîn (Kelâmın Temel Problemleri). çev. Hüsnü Turgut - Erkan Baysal. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
- Râzî, Fahruddîn er-. el-İşâre fî usûli’l-kelâm (Felsefî Kelâmın Temel Meseleleri). çev. Ulvi Murat Kılavuz - Serkan Çetin. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2018.
- Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM, 1. Basım, 2014.
- Sâbûnî, Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Mâtürîdîyye Akâidi). çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 15. Basım, 2015.
- Saçaklızâde, Muhammed el-Maraşî. Ḥaşiyetü’l-Marʿaşî ʿalâ Ḳûl Aḥmed ve’l- Ḫayâlî ʿalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye, Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye alâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. ed. İlyas Çelebi. çev. Ramazan Biçer. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
- Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed es-. Ḥaşiyetü’s Siyâlkûtî ʿala ḥaşiyeti’l Ḫayâlî ʿalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye, Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʿalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1390.
- Şefkatullah, Muhammed. es-Selsebîl fî tefsîri’t-tenzîl. Pakistan: Pencap Üniversitesi, Doktora Tezi, 1970.
- Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409.
- Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerḥu’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2014.
- Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Abstract
Summary
The discussions on the attribute of kalām have an important place in the Islamıc theology. The nature of this attribute, whether it is eternal or created, whether the God was a speaker/mutakallim in eternity, and the classification of the interior and literal speech are among the most controversial issues. With the combination of the theological and political dimensions of the subject, a period known as the Mihna- whose effects resonated in the religious literature of later eras- was experienced. The effects of the discussions that took place during this period were also reflected in the religious literature of the following periods. The focus of the debates of this period was on whether the Quran indicates the speech of God and, if so, whether it was created or not. The Mu'tazila, the most talked about sect in this period, shaped its view on the attributes around the principle of tawhid. Due to the understanding of attributes that they accepted, the Mu'tazila defended that the speech of God was created. They interpreted his speech in the texts as the creation of His speech in a place. Due to their understanding of the divine wisdom, they concluded that God was not speaker/mutakallim in eternity. Since they based their view on the harmony between His essence and attributes in terms of origin/seniority, the Hanbalis claimed that his speech was eternal, while the Karramis claimed that it was created. The Ahl al-Sunnah, defended a moderate view that found a middle way by distinguishing between the spiritual and literal speech regarding the attribute of speech of God. However, within the Ahl al-Sunnah, there are different views on whether God speaks in eternity and whether the manifestation of kalām in various forms, such as command, prohibition, and news, should lead to a multiplicity in the attribute itself. This debate between the Mu'tazila, Hanbalis, Karramis and Ahl al-Sunnah is one of the important issues discussed in the Sharḥ al-'aḳā'id literature. The literature on Sharḥ al-'aḳā'id was formed by the commentaries, hashias, and taliks written by Māturīdī and Ashʿarī scholars after al-Taftāzānī (d. 792/1390) wrote a commentary on the “Aḳā'id text” of Umar al-Nasafī (d. 537-1142), a Hanafīan/Māturīdīty scholar, and emphasised Ashʿarism in his commentary. An important author of this literature is al-Farhārī (d.1239/1823), one of the representatives of the Indian subcontinent. Al-Farhārī was from al-Farhār, a village on the south bank of the river Sindh, near Kot Addu in the Multan region of Pakistan. Al-Farhārī started his education and training life at a young age and soon became one of the leading scholars of the period and gained the appreciation of the Amīr of Multan. Online research shows that his grave has been an important place of pilgrimage since his death until the present day. This reality shows that al-Farhārī was a respected scholarly figure among today’s people as he was in the past. Al-Farhārī, who is reported to have a Hanafī and wahdat al-wujūdist Sufi personality by the sources, wrote his work on this literature in Nibrās. Determining al-Farhārī's point of view on the issues he deals with in Nibrās will help to understand the perspective of the Indian region, where important Hanafī scholars were educated, on the theological issues at that time. In this study, al-Farhārī, who is a commentator of Sharḥ al-'aḳā'id, has tried to determine the views of the parties in the discussions on the attribute of God's kalām. Through this work, the author also clarifies how the Islamic theological sects justify the attribute of God's kalām. The author's explanations, determinations, and objections in the context of this subject have been discussed by referring to important muhashshīs and scholars of this literature. Al-Farhārī's explanations and evaluations around the discussions on God's attribute of kalām show that he adopts the general opinions of the Ahl al-Sunnah sect, but does not engage in evaluations in terms of Ashʿarīism or Hanafī-Māturīdīism. He states that a leading imam of a sect like Ahmad b. Ḥanbal could not defend such an ignorant view that even the skin of the mushaf could not be created, and he thinks that he meant the eternity of kalām by the eternity of the self. He says that the information that al-Taftāzānī conveyed about the views of the Hanbalīs and the Karrāmīs should be checked. This means that he tried to deal with these issues from an enlightened perspective.
Ethical Statement
This article has been prepared utilizing the ongoing doctoral thesis titled "Ferhārī's Understanding of Existence, Knowledge, and Divinity in the Context of the Commentary on Sharḥ al-ʿAqā’id (Nibrās)" (Kastamonu University, Institute of Social Sciences).
References
- Abdülcebbâr, Kadı. Mu’tezile’de Din Usûlü. çev. Murat Memiş. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
- Akoğlu, Muharrem. “Mu‘tezile’nin Siyasetle İmtihanı: Mihne Süreci.” Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler). ed. Hayati Hökelekli - Vejdi Bilgin. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
- Âmidî, Seyfüddîn Ali b. Muhammed el-. Ġāyetü’l-merâm fi ilmi’l-kelâm. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dâru’-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2004.
- Aykaç, Mustafa. “Osmanlı Kelâmında Mâtürîdîlik Vurgusu: Şerḥu’l-‘Aḳâid Haşiyelerindeki Tekvin Tartışmaları Bağlamında Bir İnceleme”. Kader 18/1 (2020).
- Cüneydî, Molla Ahmed el-. Ḥâşiyetü Molla Ahmed ʻalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʻalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Cürcânî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid el-. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
- Erdem, Muhammed Ali. En-Nibrâs Şerḥu Şerḥi’l-‘Aḳā’id Adlı Eseri Bağlamında Abdülazîz el-Ferhârî’de Bilgi Teorisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
- Eyyûbî, Abdullah b. Muhammed Sâlih el-. Ḥâşiye-i Ḫayâlî-i Eyyûbî. İstanbul: İbrâhim Efendi Matbaası, 1307.
- Ferhârî, Abdülazîz el-. Merâmu’l-kelâm fî ʻaḳāʼidi’l-islâm. Karaçi-Pakistan: Zamzam Publisher, 2. Basım, 2020.
- Ferhârî, Ebu Abdurrahmân Abdulazîz b. Ebî Hafs Ahmed b. Hâmid el-Kureyşî el-. Zümurrud-u aḫdar ve yâḳut-u aḥmar. Londra: Wellcome Library, Asian Collection, WMS Arabic 72, ts.
- Ferhârî, Muhammed Abdülazîz el-. en-Nibrâs. thk. Muhammed Yakûb Reşîd vd. Karaçi-Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2015.
- Gelenbevî, İsmâ‘îl b. Mustafâ el-. Taʿlîḳāt ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Siyâlkûtî. İstanbul, 1235.
- İbn Ebî Şerif, Kemâlüddin Muhammed b. Muhamemd b. Ebî Bekr Muhammed b. Hemmâm el-Hanefî. el-Müsâmere şerḥu’l-müsâyere fi’l-ʻaḳāʼidi’l-münciye fi’l-âhire. thk. Kemâleddîn Kârî - İzzuddîn Ma’mîş. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
- İsferâyînî, Ebû İshâk İsâmüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Arabşâh. Ḥâşiyetü’l-ʿİṣâm ʿalâ şerḥi Saʻdüddîn et-Teftâzânî ʿale’l-ʿAḳāʾidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʿalâ şerḥi’l-‘aḳā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. nşr. İbrâhim Ebyârî. Kâhire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1962.
- Kestelî, Muslihuddîn Mustafa b. Muhammed. Ḥâşiyetü’l-Kestelî ʻalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʻalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye içinde. ed. Mer‘î Hasan er-Reşîd. Lübnan: Dâr Nuru’s-Sabâh, 1. Basım, 2012.
- Leitner, G.W. History of Indigenous Education in the Punjab Since Annexation and In 1982. Punjab: Languages Department, 1971.
- Nizami, Khaliq Ahmad. “Çiştiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/343-346. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Özcan, Azmi. “Mültan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/548-549. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Ramazan Efendi, Muhammed el-Hanefî el-Bihiştî. Ḥâşiyetü Ramażân Efendi. Mecmûatu’s-Seniyye ʻalâ Şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye içinde. ed. Mer‘î Hasan er-Reşîd. Lübnan: Dâr Nuru’s-Sabâh, 1. Basım, 2012.
- Râzî, Fahreddin. el-Muhassal (Ana Hatlarıyla Kelam ve Felsefe). çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2020.
- Râzî, Fahreddin er-. el-Mesâilü’l-hamsûn fî usûli’d-dîn (Kelâmın Temel Problemleri). çev. Hüsnü Turgut - Erkan Baysal. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2022.
- Râzî, Fahruddîn er-. el-İşâre fî usûli’l-kelâm (Felsefî Kelâmın Temel Meseleleri). çev. Ulvi Murat Kılavuz - Serkan Çetin. İstanbul: Litera Yayıncılık, 1. Basım, 2018.
- Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddin Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM, 1. Basım, 2014.
- Sâbûnî, Nûruddîn Ahmed b. Mahmûd b. Ebî Bekr. el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Mâtürîdîyye Akâidi). çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 15. Basım, 2015.
- Saçaklızâde, Muhammed el-Maraşî. Ḥaşiyetü’l-Marʿaşî ʿalâ Ḳûl Aḥmed ve’l- Ḫayâlî ʿalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye, Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye alâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
- Semerkandî, Şemseddin. es-Sahâifü’l-İlâhiyye. ed. İlyas Çelebi. çev. Ramazan Biçer. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
- Siyâlkûtî, Abdülhakîm b. Şemsiddîn Muhammed es-. Ḥaşiyetü’s Siyâlkûtî ʿala ḥaşiyeti’l Ḫayâlî ʿalâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye, Mecmûatü’l-ḥavâşî’l-behiyye ʿalâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1390.
- Şefkatullah, Muhammed. es-Selsebîl fî tefsîri’t-tenzîl. Pakistan: Pencap Üniversitesi, Doktora Tezi, 1970.
- Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerḥu’l-Maḳāṣıd. thk. Abdurrahman Umeyre. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1409.
- Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerḥu’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2014.
- Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Details
| Primary Language | Turkish |
|---|---|
| Subjects | Kalam |
| Journal Section | Research Article |
| Authors | |
| Early Pub Date | June 30, 2025 |
| Publication Date | June 30, 2025 |
| Submission Date | February 25, 2025 |
| Acceptance Date | May 30, 2025 |
| Published in Issue | Year 2025Volume: 25 Issue: 1 |
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.