Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Arap Dili Belagatında İftinân Sanatı ve Kullanım Alanları

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 526 - 546, 30.12.2025
https://doi.org/10.33420/marife.1640045

Öz

Bu çalışma, Arap edebiyatının estetik unsurlarından biri olan ve bedî‘ ilmi kapsamında değerlendirilen iftinân sanatını kapsamlı biçimde ele almaktadır. İftinân, zıt veya farklı türlerin nazım ya da nesir formunda bir araya getirilmesiyle ortaya çıkan edebi bir sanattır. Özellikle Arap belagatında sözün estetik boyutunun zenginleştirilmesi amacıyla kullanılan bu sanat, dilin yaratıcı ve çok yönlü kullanımına olanak tanır. Başka bir ifadeyle iftinân, dilin bünyesinde barındırdığı söylem çeşitliliğini ortaya çıkaran ve muhatabın ifade zenginliğini pekiştiren bir kavramdır. Çalışma, kavramın kökeninden teorik çerçevesine, Kur’ân ve Arap edebiyatındaki uygulama örneklerine kadar geniş bir perspektifle iftinân sanatını incelemektedir.
İftinân kavramının etimolojik kökeni, Arapça'da sanat, tür ve çeşitlilik gibi anlamlara gelen "fenne" ve "fenen" kelimelerine dayandırılmaktadır. Bazı kaynaklarda iftinânın "f-t-n" kökünden türediği ifade edilse de, bu kökten gelen kelimelerin anlam açısından iftinânı yeterince karşılamadığı belirtilmektedir. Sözlük anlamı itibarıyla iftinân, farklı veya zıt türlerin bir araya getirilmesi, konudan konuya geçme, çeşitlilik ve söz süsleme gibi anlamları içermektedir. Ancak erken dönemlerde edebi bir terim olarak değil, daha genel anlamda kullanılan iftinân kavramı, İbn Ebi’l-İsba‘ ve daha sonraki belagatçılar tarafından bedî‘ ilmi kapsamında şekillendirilmiş ve teorik bir niteliğe kavuşmuştur. Bu çerçevede iftinân kavramı süreç içerisinde anlam değişmesine uğramış; sözü süsleme, intikal etme, çok yönlü olma vb. genel bir kavramken bedî‘ ilmi içerisinde yer alan bir sanata dönüşmüştür.
Bedî‘ ilmi bağlamında iftinân sanatı, meânî ve beyân ilimlerinden süzülerek gelen sözlerin estetik bir biçimde sunulmasını sağlayan güzelleştirici sanatlar arasında yer alır. Özellikle anlamı güzelleştirici (muhassinât-ı ma‘neviyye) sanatlar kategorisinde değerlendirilen bu sanat, medih-hicâ, taziye-tebrik, va‘d-vaîd, gazel-hamaset gibi zıt ya da farklı türleri uyumlu biçimde bir araya getirme becerisi gerektirir. Bu bağlamda iftinân, dinleyicinin ilgisini canlı tutma, duygusal etki yaratma ve metne estetik bir boyut kazandırma işleviyle dikkat çeker.
İftinân sanatının Kur’ân-ı Kerîm’deki örnekleri dikkat çekicidir. Tahzîr-tebşîr (uyarma-müjdeleme), va‘d-vaîd (vaat-tehdit) birliktelikleri bu sanatın en belirgin örnekleri arasındadır. Kur’ân, dinleyiciyi hem ödüllendirme hem de cezalandırma ihtimaline karşı yönlendirerek, iftinân sanatını etkili biçimde kullanmıştır. Benzer şekilde câhiliye dönemi kasidelerinde taziye-tebrik ve gazel-hamaset türlerinin birlikteliği, bu sanata dair erken dönem örnekler arasında yer almaktadır. Nazım formundaki kullanımları daha yaygın olan iftinân sanatı, nesir metinlerinde de yer almaktadır. Özellikle taziye ve tebrik ifadelerini içeren nesirlerde dikkat çekici örnekler bulunmaktadır. İftinân sanatının zıt veya farklı türleri estetik bir bütünlük içinde sunma yeteneği, şairlerin ve yazarların ifade becerilerini geliştiren önemli bir araçtır. Bu bağlamda, sözün bağlamına uygun olarak yapılandırılması, yani mukteza-yı hal (bağlam) ilkesine uygunluk, bu sanatın başarısı için kritik bir unsurdur. Nitekim çoğu sanatta tek bağlam veya tür söz konusuyken iftinân sanatında en az iki zıt veya farklı bağlam bulunmaktadır.
Araştırmada ayrıca iftinânın diğer bedî‘ sanatlarıyla ilişkisi de ele alınmıştır. Tehallus, iltifât, temzîc gibi sanatlarla benzerlik taşıyan iftinân, bu sanatlardan zıt temaları özel bir uyumla birleştirme özelliğiyle ayrılmaktadır. Örneğin, tehallus bir bölümden diğerine geçişi ifade etmektedir. İltifât bu geçişin zamirler vasıtasıyla yapılan türüdür. Temzîc ise gazel, medih, hiciv vb. şiir türleri ile sanatları bir araya toplamaktır. İftinân da farklı şiir türleri arası geçişleri kapsar. Buradan hareketle her bir sanatın intikal hususunda benzerlik gösterdiği ancak kapsam ve yapı itibariyle farklılaştığı belirtilebilir. İftinân sanatı, Arap dili belagatında sadece estetik bir unsur değil, dilin ifade imkânlarını zenginleştiren yaratıcı bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu sanatın şair ve yazarlar açısından ifade kabiliyetlerini artırıcı ve edebi estetiği geliştirici özelliği, araştırmada vurgulanan önemli bulgular arasında yer almaktadır.

Kaynakça

  • Ahmed el-Hâşîmî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhirü’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedi’. thk. Yûsuf es-Sameylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
  • Akdemir, Hikmet. Belagat Terimleri Ansiklopedisi. İzmir: Nil Yayınları, 1999.
  • Akkâvî, İn’âm Fevvâl. el-Mu’cemu’l-mufassal fî ‘ulûmi’l-belâga; el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-meânî. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 2. Basım, 1996.
  • Aktepe, Murat. Arap Dilinde Bedîʿ İlmi. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2024.
  • Aladağ, Mehmet Şirin. “Klasik Arap Mersiyesinde Sıra Dışı Bir Tema: Tâziye ve Tebriğin Bir Arada Sunumu”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 10/1 (30 Haziran 2024), 107-143. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1433553
  • Alinezhad, Fâtıma - Mirhaghjoo, Saîde. “el-İftinân ve’l-ifâde fî resâil İbn Haldûn ve İbnü’l-Hatîb”. Dirâsâtu’l-Edebi’l-Muâsır 35 (1396 1976), 9-26.
  • Arslan, Adnan. “Mütenebbî Şiirlerinde Bir Geçiş Estetiği Olarak Tehallus”. RUSUH Uşak Üni-versitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/2 (2022), 232-244.
  • Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi ve Sanatları. ed. Ömer Aydın. İstanbul: İşa-ret Yayınları, 1. Basım, 2018.
  • Bayır, Muhammed Emin. Mütenebbî’ ve Şiirlerinde Gazel Unsurları. ed. Yusuf Buhan. İstan-bul: Özgü Yayınları, 1. Basım, 2023.
  • Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedîʿ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2017.
  • Cezîrî, Abdurrahman el-. el-Fıkhu ‘ale’l-mezâhibi’l-erbai. 5 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l Kütü-bi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
  • Çağrıcı, Mustafa. “Medih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/304-305. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Dıhmenî, Abdülvâhid ed-. “Belâgatu’l-iftinân: Dirâse Tahliliyye fî şi’ri Züheyr b. Ebî Sulmâ”. Mecelletu Külliyyeti’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye 47 (2014), 207-258.
  • Dupriez, Bernard. A Dictionary of Literary Devices. ed. Albert W. Halsall. New York: Harves-ter Wheatsheaf, 1991.
  • Durmuş, İsmail. “İdmâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İftinân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İstitrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/401-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
  • Durmuş, İsmail. “Tehallus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/317-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
  • Eliaçık, Muhittin. “Belâgat Ki̇taplarında Hüsn-i Ta’lîl’i̇n Tari̇f ve Tasni̇fi̇”. Journal of Social and Humanities Sciences Research 4/10 (2017), 435-440.
  • Eliaçık, Muhittin. “Belâgat Ki̇taplarında İsti̇tbâ / İdmâc Sanatının Tari̇f ve Tasni̇fi̇”. Kalem Dergisi 5/10 (2017), 61-66.
  • Eliaçık, Muhittin. “İltifat Sanatı Üzerine Bir İnceleme”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/85 (2018), 1-6.
  • Eren, Ali Cüneyt. “Fatiha Süresi̇nde Edebi̇ Sanatlar”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 33 (2013), 41-73.
  • Gezek, Ahmet. “Modern Arap Belâgatı Kitaplarında Bedî‘ İlminin Tasnifine Yönelik Farklı Yaklaşımların Değerlendirilmesi”. Mîzânü’l-Hak İslami İlimler Dergisi 16 (2023), 171-185.
  • Güceyüz, İsa. Belâgat İlimleri Tarihi-Terimleşme Bağlamında-. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2023.
  • Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
  • Hamevî, Ebü’l-Mehasin Takıyyüddin İbn Hicce. Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb. thk. İssâm Şevkî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl-Dâru’l-Bihâr, 2004.
  • Hasan, Taşdelen. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problem-ler. ed. İsmail Güler. 215-300. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2015.
  • Hâtimî, İbn Muzaffer el-. Hilyetü’l-muhâdara. thk. Cafer el-Kitânî. 2 Cilt. Irak: Dârü’r-Raşîd Li’n-Neşr, 1979.
  • Himyerî, Neşvan b. Saîd el-. Şemsü’l-ulûm ve devâu kelâmi’l-Arab mine’l-kulûm. thk. Hüseyin b. Abdullah el-Amrî vd. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1999.
  • İbn Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
  • İbn Ebi’l-İsba’, Abdülazîm b. el-Vâhid b. Zâfir. Bedîʿu’l-Kurʾân. thk. Muhammed Şeref Hıfnî. Mısır: Nehdatu Mısr, 1995.
  • İbn Ebi’l-İsba’, Abdülazîm b. el-Vâhid b. Zâfir. Tahrîrü’t-tahbîr fî sınâati’ş-şi’ri ve’n-nesr ve beyân i’câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şeref Hıfnî. Birleşik Arap Cumhuriyeti: Lecne-tü İhyâi’t Turâsi’l-İslâmî, ts.
  • İbn Hallikân, Ebû Bekr. Vefayâtü’l-âʿyân. thk. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 6. Ba-sım, 2013.
  • İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 3. Basım, 1414.
  • İbn Masûm, Ali Han Ahmed b. Muhammed el-Haseni el-Hüseyni. Envârü’r-rebi’ fi’l-envâi’l-bedi’. thk. Şâkir Hâdî Şükr. 7 Cilt. Necef: Matbaatü’n-Nu’man, 1. Basım, 1968.
  • İbn Tabâtabâ, Muhammed Ahmed. Iyâru’ş-şi’r. thk. Abbâs Abdüssâtır. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 2. Basım, 1426.
  • İbnü’l Cevzî, Ebü’l Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 17 Cilt. Beyrut: Dâr’ul-Kütüb’il İlmiyye, 2. Basım, 1995.
  • İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
  • İsfahânî, Ebü’l-Ferec. Kitâbü’l-egânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
  • Kaplangöz, Zahit. “Emevî Dönemi Şairlerinden Kutâmî ve Lâmiyye Türü Şiiri”. Türkiye İlahi-yat Araştırmaları Dergisi 9/1 (28 Mart 2025), 476-498. https://doi.org/10.32711/tiad.1583873
  • Karamollaoğlu, Fatma Serap. Kur’an Işığında Belagat Dersleri Bedi’ İlmi. İstanbul: İşaret Yayınları, 2023.
  • Matlûb, Ahmed. Fünûn Belâgiyye-el-Beyân-el-Bedi’. Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1975.
  • Matlûb, Ahmed. Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâgiyye ve tetavvuruhâ. Lübnân: Mektebetu Lübnân, 2. Basım, 1993.
  • Meydânî, Abdurrahman Habenneke el-. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye. 2 Cilt. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1. Basım, 1996.
  • Muhammed Akîle, Şemseddin. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mecmûatun min Müellifiîn. 9 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 1. Basım, 1427.
  • Muhyiddin Derviş. İrâbu’l-Kurân ve Beyânuhû. 10 Cilt. Suriye: Dâru’l-İrşâd, 4. Basım, 1415.
  • Musârava, Cezâ el-. “Zâhiratü’l-izdivâc fi’l-Arabiyye”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye Fi’l-Lügati’l-Arabiyyeti ve Âdâbihâ 1/1 (2005), 15-41.
  • Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib. Dîvânü’l-Mütenebbî. Beyrut: Dâru Beyrut, 1983.
  • Omar, Ahmed Muhtar. Muʿcemü’l-lügati’l-‘Arabiyyeti’l-muâsıra. 4 Cilt. ‘Âlemü’l-Kutub, 2008.
  • Öznurhan, Halim. “Arap Şiirinde Fahr Teması”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2006), 149-160.
  • Râzî, Fahreddîn er-. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
  • Râzî, Zeynuddîn er-. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye-ed-Dâru’n-Numûzeciyye, 1999.
  • Remlî, Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Hamza er-. Fetâva’r-Remlî. thk. Şemseddin Muham-med b. Ahmed b. Hamza er-Remlî. 4 Cilt. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
  • Rıza, Ahmed. Mu’cemu mutuni’l-lüga. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1960.
  • Sa’dûn, Gayde Ahmed. “el-İftinânu’l-lügavî fî şiri Ebî Derrâc el-Kastalî; el-Elfâzu’d-dâleti ale’s-sahrâ unmûzecen”. Mecelletü’t-Terbiye ve’l-İlim 16/1 (2009), 146-158.
  • Sâmil, Muhammed b. Ali es-. “Belâğat Terminoloji Sorunları - Terimlerin Çokluğu, Çeşitliliği, Çokanlamlılığı ve Yapıları-”. çev. Ömer Kara. Usul İslam Araştırmaları 19/19 (2013), 60-106.
  • Saraç, Mehmet Ali Yekta. “Salahaddi̇n-i Uşşaki’ni̇n Belagat İle İlgi̇li̇ Eseri̇ ve Bu Eserdeki̇ Edebi̇ Teri̇mler”. İstanbul Üniversi̇tesi̇ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 31 (2004), 281-318.
  • Söylemez, Muhammed Ali - Küçüksarı, Mücahit. “Arap Şiirinde Şairin Kendisine Mersiiye Söylemesi: Mālik b. er-Rayb’ın el-Kasīdetu’l-Yāʾiyye’si Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022), 1063-1095.
  • Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. Mu’terakü’l-akrân fî i’câzi’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 1. Basım, 1988.
  • Sübkî, Ebû Hâmid Bahâuddin. Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-miftâh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2003.
  • Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. nşr. Ali Dahrûc, Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
  • Tenûhî, Muhassin b. Ali et-. Neşvârü’l-muhadara ve ahbârü’l-müzâkere. thk. Abûd eş-Şâlecî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1971.
  • Ubeyde, Muhammed. İftinânu’l-Kur’ân beyânu murâati’l-Kur’ân li ma’hudi’l-Arab fî binâi’l-hitâb. Suudi Arabistan: Tafsir Center For Qur’anic Studies, 2020.
  • Ulusu Ülger, Müşerref. Arap Dili ve Belâgatında İltifat Sanatı. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
  • Ya’kûb, Emîl Bedi’ - Âsî, Mişhâl. el-Mu’cemu’l-mufassal fi’l-lüga ve’l-edeb. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-İlm Lil-Melâyîn, 1. Basım, 1987.
  • Zebîdî, Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-İrşâd ve’l-Enbâ, 2001.
  • Zevzenî, Hüseyn b. Ahmed. Şerhu’l-muallakâti’s-sebʿ. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.

The Art of Iftinān and Its Applications in Arabic Rhetoric

Yıl 2025, Cilt: 25 Sayı: 2, 526 - 546, 30.12.2025
https://doi.org/10.33420/marife.1640045

Öz

This study provides a comprehensive examination of the rhetorical art of iftinān, which is considered one of the aesthetic elements of Arabic literature and classified under the field of badīʿ. Iftinān refers to the literary technique of harmoniously combining opposing or diverse themes in either prose or poetry. Widely utilized to enrich the aesthetic dimension of discourse in Arabic rhetoric, this rhetorical device underscores the creative and multifaceted use of language. In other words, iftinān is a concept that reveals the discursive diversity intrinsic to language and consolidates the richness of expression on the part of the recipient. The study investigates the origins, theoretical framework, and applications of iftinān in both the Qurʾān and Arabic literature.
The etymological roots of iftinān are traced back to the Arabic words fenne and fenen, which convey meanings such as “art,” “type,” and “variety.” Although some sources associate iftinān with the root f-t-n, the meanings derived from this root are noted to be less aligned with the concept of iftinān. Lexically, the term encompasses meanings such as transitioning between themes, diversity, and embellishment in speech. Initially, iftinān was employed in a general sense rather than as a technical literary term. However, it later evolved into a theoretical concept through the works of scholars like Ibn Abī al-Iṣbaʿ and other rhetoricians. In this context, the concept of iftinān experienced a process of semantic transformation: initially denoting a broad notion such as the ornamentation of speech, transition, and polyvalence, it subsequently developed into a specific rhetorical device within the science of badīʿ.
Within the framework of badīʿ, iftinān is categorized as one of the rhetorical devices that enhance meaning (muḥassināt maʿnawiyya). It requires the skilled integration of contrasting or diverse themes, such as madh-hijāʾ (praise-satire), taʿziya-tahniʾa (condolence-congratulation), waʿd-waʿīd (promise-threat), and ghazal-ḥamāsa (love poetry-epic). This technique captivates the audience, creates emotional impact, and imparts aesthetic depth to literary works.
The Qurʾān offers compelling examples of iftinān, particularly through its juxtaposition of tahdhīr-tabshīr (warning-good omen) and waʿd-waʿīd (promise-threat) elements. By presenting rewards and punishments simultaneously, the Qurʾān effectively employs iftinān to guide and influence its audience. Similarly, pre-Islamic (Jāhiliyyah) odes exhibit the fusion of condolence-congratulation and love-epic themes, offering early examples of this rhetorical device.
While iftinān appears predominantly in poetic forms, it is also present in prose. Notable instances can be found in prose texts that blend expressions of condolence and congratulation. The capacity of iftinān to present diverse or opposing themes in a coherent and aesthetically pleasing manner makes it an essential tool for poets and writers to enhance their expressive capabilities. In this context, the principle of contextual appropriateness (muqtaḍā al-ḥāl) plays a critical role in determining the success of this rhetorical device. Indeed, while most rhetorical devices are confined to a single context or genre, iftinān is characterized by the presence of at least two opposing or divergent contexts.

The study further explores the relationship between iftinān and other badīʿ techniques, such as takhalluṣ, iltifāt, and tamzīj. While these techniques share similarities with iftinān, the latter is distinguished by its requirement to harmonize opposing themes. For example, takhalluṣ denotes the transition from one section to another, while iltifāt refers to the type of transition effected through changes in pronouns. Tamzīj involves bringing together poetic genres and arts such as ghazal, madīḥ, and hijāʾ. Iftinān, in turn, encompasses transitions between different poetic genres. From this perspective, it can be observed that each device shares similarities in terms of transition yet differs in scope and structure. In conclusion, iftinān emerges not only as an aesthetic element within Arabic rhetoric but also as a creative tool that expands the expressive possibilities of language. The study underscores its capacity to enhance both stylistic expression and literary aesthetics, highlighting its importance for poets and writers in enriching their rhetorical repertoire.

Kaynakça

  • Ahmed el-Hâşîmî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhirü’l-belâga fi’l-meânî ve’l-beyân ve’l-bedi’. thk. Yûsuf es-Sameylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1999.
  • Akdemir, Hikmet. Belagat Terimleri Ansiklopedisi. İzmir: Nil Yayınları, 1999.
  • Akkâvî, İn’âm Fevvâl. el-Mu’cemu’l-mufassal fî ‘ulûmi’l-belâga; el-bedî‘ ve’l-beyân ve’l-meânî. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 2. Basım, 1996.
  • Aktepe, Murat. Arap Dilinde Bedîʿ İlmi. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2024.
  • Aladağ, Mehmet Şirin. “Klasik Arap Mersiyesinde Sıra Dışı Bir Tema: Tâziye ve Tebriğin Bir Arada Sunumu”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 10/1 (30 Haziran 2024), 107-143. https://doi.org/10.47424/tasavvur.1433553
  • Alinezhad, Fâtıma - Mirhaghjoo, Saîde. “el-İftinân ve’l-ifâde fî resâil İbn Haldûn ve İbnü’l-Hatîb”. Dirâsâtu’l-Edebi’l-Muâsır 35 (1396 1976), 9-26.
  • Arslan, Adnan. “Mütenebbî Şiirlerinde Bir Geçiş Estetiği Olarak Tehallus”. RUSUH Uşak Üni-versitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 2/2 (2022), 232-244.
  • Aydın, Mustafa. Arap Dili Belagatında Bedî‘ İlmi ve Sanatları. ed. Ömer Aydın. İstanbul: İşa-ret Yayınları, 1. Basım, 2018.
  • Bayır, Muhammed Emin. Mütenebbî’ ve Şiirlerinde Gazel Unsurları. ed. Yusuf Buhan. İstan-bul: Özgü Yayınları, 1. Basım, 2023.
  • Bulut, Ali. Belâgat Meânî-Beyân-Bedîʿ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2017.
  • Cezîrî, Abdurrahman el-. el-Fıkhu ‘ale’l-mezâhibi’l-erbai. 5 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l Kütü-bi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
  • Çağrıcı, Mustafa. “Medih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/304-305. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Dıhmenî, Abdülvâhid ed-. “Belâgatu’l-iftinân: Dirâse Tahliliyye fî şi’ri Züheyr b. Ebî Sulmâ”. Mecelletu Külliyyeti’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye 47 (2014), 207-258.
  • Dupriez, Bernard. A Dictionary of Literary Devices. ed. Albert W. Halsall. New York: Harves-ter Wheatsheaf, 1991.
  • Durmuş, İsmail. “İdmâc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İftinân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
  • Durmuş, İsmail. “İstitrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/401-402. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
  • Durmuş, İsmail. “Tehallus”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/317-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
  • Eliaçık, Muhittin. “Belâgat Ki̇taplarında Hüsn-i Ta’lîl’i̇n Tari̇f ve Tasni̇fi̇”. Journal of Social and Humanities Sciences Research 4/10 (2017), 435-440.
  • Eliaçık, Muhittin. “Belâgat Ki̇taplarında İsti̇tbâ / İdmâc Sanatının Tari̇f ve Tasni̇fi̇”. Kalem Dergisi 5/10 (2017), 61-66.
  • Eliaçık, Muhittin. “İltifat Sanatı Üzerine Bir İnceleme”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 6/85 (2018), 1-6.
  • Eren, Ali Cüneyt. “Fatiha Süresi̇nde Edebi̇ Sanatlar”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Dergisi 33 (2013), 41-73.
  • Gezek, Ahmet. “Modern Arap Belâgatı Kitaplarında Bedî‘ İlminin Tasnifine Yönelik Farklı Yaklaşımların Değerlendirilmesi”. Mîzânü’l-Hak İslami İlimler Dergisi 16 (2023), 171-185.
  • Güceyüz, İsa. Belâgat İlimleri Tarihi-Terimleşme Bağlamında-. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2023.
  • Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/320-322. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
  • Hamevî, Ebü’l-Mehasin Takıyyüddin İbn Hicce. Hizânetü’l-edeb ve gâyetü’l-ereb. thk. İssâm Şevkî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl-Dâru’l-Bihâr, 2004.
  • Hasan, Taşdelen. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri Tarih ve Problem-ler. ed. İsmail Güler. 215-300. İstanbul: İSAM Yayınları, 1. Basım, 2015.
  • Hâtimî, İbn Muzaffer el-. Hilyetü’l-muhâdara. thk. Cafer el-Kitânî. 2 Cilt. Irak: Dârü’r-Raşîd Li’n-Neşr, 1979.
  • Himyerî, Neşvan b. Saîd el-. Şemsü’l-ulûm ve devâu kelâmi’l-Arab mine’l-kulûm. thk. Hüseyin b. Abdullah el-Amrî vd. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1999.
  • İbn Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye, 1984.
  • İbn Ebi’l-İsba’, Abdülazîm b. el-Vâhid b. Zâfir. Bedîʿu’l-Kurʾân. thk. Muhammed Şeref Hıfnî. Mısır: Nehdatu Mısr, 1995.
  • İbn Ebi’l-İsba’, Abdülazîm b. el-Vâhid b. Zâfir. Tahrîrü’t-tahbîr fî sınâati’ş-şi’ri ve’n-nesr ve beyân i’câzi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Şeref Hıfnî. Birleşik Arap Cumhuriyeti: Lecne-tü İhyâi’t Turâsi’l-İslâmî, ts.
  • İbn Hallikân, Ebû Bekr. Vefayâtü’l-âʿyân. thk. İhsan Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 6. Ba-sım, 2013.
  • İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 3. Basım, 1414.
  • İbn Masûm, Ali Han Ahmed b. Muhammed el-Haseni el-Hüseyni. Envârü’r-rebi’ fi’l-envâi’l-bedi’. thk. Şâkir Hâdî Şükr. 7 Cilt. Necef: Matbaatü’n-Nu’man, 1. Basım, 1968.
  • İbn Tabâtabâ, Muhammed Ahmed. Iyâru’ş-şi’r. thk. Abbâs Abdüssâtır. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 2. Basım, 1426.
  • İbnü’l Cevzî, Ebü’l Ferec. el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Mustafa Abdülkādir Atâ - Mustafa Abdülkâdir Atâ. 17 Cilt. Beyrut: Dâr’ul-Kütüb’il İlmiyye, 2. Basım, 1995.
  • İbnü’n-Nedîm, Muhammed b. İshak. el-Fihrist. ed. Abdulkadir Coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
  • İsfahânî, Ebü’l-Ferec. Kitâbü’l-egânî. thk. İhsân Abbâs vd. 25 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
  • Kaplangöz, Zahit. “Emevî Dönemi Şairlerinden Kutâmî ve Lâmiyye Türü Şiiri”. Türkiye İlahi-yat Araştırmaları Dergisi 9/1 (28 Mart 2025), 476-498. https://doi.org/10.32711/tiad.1583873
  • Karamollaoğlu, Fatma Serap. Kur’an Işığında Belagat Dersleri Bedi’ İlmi. İstanbul: İşaret Yayınları, 2023.
  • Matlûb, Ahmed. Fünûn Belâgiyye-el-Beyân-el-Bedi’. Kuveyt: Dâru’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1975.
  • Matlûb, Ahmed. Mu’cemu’l-mustalâhâti’l-belâgiyye ve tetavvuruhâ. Lübnân: Mektebetu Lübnân, 2. Basım, 1993.
  • Meydânî, Abdurrahman Habenneke el-. el-Belâgatü’l-‘Arabiyye. 2 Cilt. Dımeşk-Beyrût: Dâru’l-Kalem-ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 1. Basım, 1996.
  • Muhammed Akîle, Şemseddin. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mecmûatun min Müellifiîn. 9 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Merkezi’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, 1. Basım, 1427.
  • Muhyiddin Derviş. İrâbu’l-Kurân ve Beyânuhû. 10 Cilt. Suriye: Dâru’l-İrşâd, 4. Basım, 1415.
  • Musârava, Cezâ el-. “Zâhiratü’l-izdivâc fi’l-Arabiyye”. el-Mecelletü’l-Ürdüniyye Fi’l-Lügati’l-Arabiyyeti ve Âdâbihâ 1/1 (2005), 15-41.
  • Mütenebbî, Ebü’t-Tayyib. Dîvânü’l-Mütenebbî. Beyrut: Dâru Beyrut, 1983.
  • Omar, Ahmed Muhtar. Muʿcemü’l-lügati’l-‘Arabiyyeti’l-muâsıra. 4 Cilt. ‘Âlemü’l-Kutub, 2008.
  • Öznurhan, Halim. “Arap Şiirinde Fahr Teması”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2006), 149-160.
  • Râzî, Fahreddîn er-. Mefâtîhü’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
  • Râzî, Zeynuddîn er-. Muhtâru’s-sıhâh. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye-ed-Dâru’n-Numûzeciyye, 1999.
  • Remlî, Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Hamza er-. Fetâva’r-Remlî. thk. Şemseddin Muham-med b. Ahmed b. Hamza er-Remlî. 4 Cilt. el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
  • Rıza, Ahmed. Mu’cemu mutuni’l-lüga. 5 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayat, 1960.
  • Sa’dûn, Gayde Ahmed. “el-İftinânu’l-lügavî fî şiri Ebî Derrâc el-Kastalî; el-Elfâzu’d-dâleti ale’s-sahrâ unmûzecen”. Mecelletü’t-Terbiye ve’l-İlim 16/1 (2009), 146-158.
  • Sâmil, Muhammed b. Ali es-. “Belâğat Terminoloji Sorunları - Terimlerin Çokluğu, Çeşitliliği, Çokanlamlılığı ve Yapıları-”. çev. Ömer Kara. Usul İslam Araştırmaları 19/19 (2013), 60-106.
  • Saraç, Mehmet Ali Yekta. “Salahaddi̇n-i Uşşaki’ni̇n Belagat İle İlgi̇li̇ Eseri̇ ve Bu Eserdeki̇ Edebi̇ Teri̇mler”. İstanbul Üniversi̇tesi̇ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 31 (2004), 281-318.
  • Söylemez, Muhammed Ali - Küçüksarı, Mücahit. “Arap Şiirinde Şairin Kendisine Mersiiye Söylemesi: Mālik b. er-Rayb’ın el-Kasīdetu’l-Yāʾiyye’si Örneği”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 63/2 (2022), 1063-1095.
  • Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. Mu’terakü’l-akrân fî i’câzi’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-Kütüb’il-İlmiyye, 1. Basım, 1988.
  • Sübkî, Ebû Hâmid Bahâuddin. Arûsü’l-efrâh fî şerhi Telhîsi’l-miftâh. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2003.
  • Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Ali Dahrûc. nşr. Ali Dahrûc, Abdullah Hâlidî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
  • Tenûhî, Muhassin b. Ali et-. Neşvârü’l-muhadara ve ahbârü’l-müzâkere. thk. Abûd eş-Şâlecî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1971.
  • Ubeyde, Muhammed. İftinânu’l-Kur’ân beyânu murâati’l-Kur’ân li ma’hudi’l-Arab fî binâi’l-hitâb. Suudi Arabistan: Tafsir Center For Qur’anic Studies, 2020.
  • Ulusu Ülger, Müşerref. Arap Dili ve Belâgatında İltifat Sanatı. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
  • Ya’kûb, Emîl Bedi’ - Âsî, Mişhâl. el-Mu’cemu’l-mufassal fi’l-lüga ve’l-edeb. 2 Cilt. Beyrut-Lübnân: Dâru’l-İlm Lil-Melâyîn, 1. Basım, 1987.
  • Zebîdî, Murtaza. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-İrşâd ve’l-Enbâ, 2001.
  • Zevzenî, Hüseyn b. Ahmed. Şerhu’l-muallakâti’s-sebʿ. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2002.
Toplam 68 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Arap Dili ve Belagatı
Bölüm Araştırma Makalesi
Yazarlar

Yusuf Buhan 0000-0002-5706-2435

Muhammed Emin Bayır 0009-0007-5557-2734

Gönderilme Tarihi 14 Şubat 2025
Kabul Tarihi 14 Kasım 2025
Yayımlanma Tarihi 30 Aralık 2025
Yayımlandığı Sayı Yıl 2025 Cilt: 25 Sayı: 2

Kaynak Göster

ISNAD Buhan, Yusuf - Bayır, Muhammed Emin. “Arap Dili Belagatında İftinân Sanatı ve Kullanım Alanları”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 25/2 (Aralık2025), 526-546. https://doi.org/10.33420/marife.1640045.