Bu çalışma, Arap edebiyatının estetik unsurlarından biri olan ve bedî‘ ilmi kapsamında değerlendirilen iftinân sanatını kapsamlı biçimde ele almaktadır. İftinân, zıt veya farklı türlerin nazım ya da nesir formunda bir araya getirilmesiyle ortaya çıkan edebi bir sanattır. Özellikle Arap belagatında sözün estetik boyutunun zenginleştirilmesi amacıyla kullanılan bu sanat, dilin yaratıcı ve çok yönlü kullanımına olanak tanır. Başka bir ifadeyle iftinân, dilin bünyesinde barındırdığı söylem çeşitliliğini ortaya çıkaran ve muhatabın ifade zenginliğini pekiştiren bir kavramdır. Çalışma, kavramın kökeninden teorik çerçevesine, Kur’ân ve Arap edebiyatındaki uygulama örneklerine kadar geniş bir perspektifle iftinân sanatını incelemektedir.
İftinân kavramının etimolojik kökeni, Arapça'da sanat, tür ve çeşitlilik gibi anlamlara gelen "fenne" ve "fenen" kelimelerine dayandırılmaktadır. Bazı kaynaklarda iftinânın "f-t-n" kökünden türediği ifade edilse de, bu kökten gelen kelimelerin anlam açısından iftinânı yeterince karşılamadığı belirtilmektedir. Sözlük anlamı itibarıyla iftinân, farklı veya zıt türlerin bir araya getirilmesi, konudan konuya geçme, çeşitlilik ve söz süsleme gibi anlamları içermektedir. Ancak erken dönemlerde edebi bir terim olarak değil, daha genel anlamda kullanılan iftinân kavramı, İbn Ebi’l-İsba‘ ve daha sonraki belagatçılar tarafından bedî‘ ilmi kapsamında şekillendirilmiş ve teorik bir niteliğe kavuşmuştur. Bu çerçevede iftinân kavramı süreç içerisinde anlam değişmesine uğramış; sözü süsleme, intikal etme, çok yönlü olma vb. genel bir kavramken bedî‘ ilmi içerisinde yer alan bir sanata dönüşmüştür.
Bedî‘ ilmi bağlamında iftinân sanatı, meânî ve beyân ilimlerinden süzülerek gelen sözlerin estetik bir biçimde sunulmasını sağlayan güzelleştirici sanatlar arasında yer alır. Özellikle anlamı güzelleştirici (muhassinât-ı ma‘neviyye) sanatlar kategorisinde değerlendirilen bu sanat, medih-hicâ, taziye-tebrik, va‘d-vaîd, gazel-hamaset gibi zıt ya da farklı türleri uyumlu biçimde bir araya getirme becerisi gerektirir. Bu bağlamda iftinân, dinleyicinin ilgisini canlı tutma, duygusal etki yaratma ve metne estetik bir boyut kazandırma işleviyle dikkat çeker.
İftinân sanatının Kur’ân-ı Kerîm’deki örnekleri dikkat çekicidir. Tahzîr-tebşîr (uyarma-müjdeleme), va‘d-vaîd (vaat-tehdit) birliktelikleri bu sanatın en belirgin örnekleri arasındadır. Kur’ân, dinleyiciyi hem ödüllendirme hem de cezalandırma ihtimaline karşı yönlendirerek, iftinân sanatını etkili biçimde kullanmıştır. Benzer şekilde câhiliye dönemi kasidelerinde taziye-tebrik ve gazel-hamaset türlerinin birlikteliği, bu sanata dair erken dönem örnekler arasında yer almaktadır. Nazım formundaki kullanımları daha yaygın olan iftinân sanatı, nesir metinlerinde de yer almaktadır. Özellikle taziye ve tebrik ifadelerini içeren nesirlerde dikkat çekici örnekler bulunmaktadır. İftinân sanatının zıt veya farklı türleri estetik bir bütünlük içinde sunma yeteneği, şairlerin ve yazarların ifade becerilerini geliştiren önemli bir araçtır. Bu bağlamda, sözün bağlamına uygun olarak yapılandırılması, yani mukteza-yı hal (bağlam) ilkesine uygunluk, bu sanatın başarısı için kritik bir unsurdur. Nitekim çoğu sanatta tek bağlam veya tür söz konusuyken iftinân sanatında en az iki zıt veya farklı bağlam bulunmaktadır.
Araştırmada ayrıca iftinânın diğer bedî‘ sanatlarıyla ilişkisi de ele alınmıştır. Tehallus, iltifât, temzîc gibi sanatlarla benzerlik taşıyan iftinân, bu sanatlardan zıt temaları özel bir uyumla birleştirme özelliğiyle ayrılmaktadır. Örneğin, tehallus bir bölümden diğerine geçişi ifade etmektedir. İltifât bu geçişin zamirler vasıtasıyla yapılan türüdür. Temzîc ise gazel, medih, hiciv vb. şiir türleri ile sanatları bir araya toplamaktır. İftinân da farklı şiir türleri arası geçişleri kapsar. Buradan hareketle her bir sanatın intikal hususunda benzerlik gösterdiği ancak kapsam ve yapı itibariyle farklılaştığı belirtilebilir. İftinân sanatı, Arap dili belagatında sadece estetik bir unsur değil, dilin ifade imkânlarını zenginleştiren yaratıcı bir araç olarak değerlendirilmektedir. Bu sanatın şair ve yazarlar açısından ifade kabiliyetlerini artırıcı ve edebi estetiği geliştirici özelliği, araştırmada vurgulanan önemli bulgular arasında yer almaktadır.
This study provides a comprehensive examination of the rhetorical art of iftinān, which is considered one of the aesthetic elements of Arabic literature and classified under the field of badīʿ. Iftinān refers to the literary technique of harmoniously combining opposing or diverse themes in either prose or poetry. Widely utilized to enrich the aesthetic dimension of discourse in Arabic rhetoric, this rhetorical device underscores the creative and multifaceted use of language. In other words, iftinān is a concept that reveals the discursive diversity intrinsic to language and consolidates the richness of expression on the part of the recipient. The study investigates the origins, theoretical framework, and applications of iftinān in both the Qurʾān and Arabic literature.
The etymological roots of iftinān are traced back to the Arabic words fenne and fenen, which convey meanings such as “art,” “type,” and “variety.” Although some sources associate iftinān with the root f-t-n, the meanings derived from this root are noted to be less aligned with the concept of iftinān. Lexically, the term encompasses meanings such as transitioning between themes, diversity, and embellishment in speech. Initially, iftinān was employed in a general sense rather than as a technical literary term. However, it later evolved into a theoretical concept through the works of scholars like Ibn Abī al-Iṣbaʿ and other rhetoricians. In this context, the concept of iftinān experienced a process of semantic transformation: initially denoting a broad notion such as the ornamentation of speech, transition, and polyvalence, it subsequently developed into a specific rhetorical device within the science of badīʿ.
Within the framework of badīʿ, iftinān is categorized as one of the rhetorical devices that enhance meaning (muḥassināt maʿnawiyya). It requires the skilled integration of contrasting or diverse themes, such as madh-hijāʾ (praise-satire), taʿziya-tahniʾa (condolence-congratulation), waʿd-waʿīd (promise-threat), and ghazal-ḥamāsa (love poetry-epic). This technique captivates the audience, creates emotional impact, and imparts aesthetic depth to literary works.
The Qurʾān offers compelling examples of iftinān, particularly through its juxtaposition of tahdhīr-tabshīr (warning-good omen) and waʿd-waʿīd (promise-threat) elements. By presenting rewards and punishments simultaneously, the Qurʾān effectively employs iftinān to guide and influence its audience. Similarly, pre-Islamic (Jāhiliyyah) odes exhibit the fusion of condolence-congratulation and love-epic themes, offering early examples of this rhetorical device.
While iftinān appears predominantly in poetic forms, it is also present in prose. Notable instances can be found in prose texts that blend expressions of condolence and congratulation. The capacity of iftinān to present diverse or opposing themes in a coherent and aesthetically pleasing manner makes it an essential tool for poets and writers to enhance their expressive capabilities. In this context, the principle of contextual appropriateness (muqtaḍā al-ḥāl) plays a critical role in determining the success of this rhetorical device. Indeed, while most rhetorical devices are confined to a single context or genre, iftinān is characterized by the presence of at least two opposing or divergent contexts.
The study further explores the relationship between iftinān and other badīʿ techniques, such as takhalluṣ, iltifāt, and tamzīj. While these techniques share similarities with iftinān, the latter is distinguished by its requirement to harmonize opposing themes. For example, takhalluṣ denotes the transition from one section to another, while iltifāt refers to the type of transition effected through changes in pronouns. Tamzīj involves bringing together poetic genres and arts such as ghazal, madīḥ, and hijāʾ. Iftinān, in turn, encompasses transitions between different poetic genres. From this perspective, it can be observed that each device shares similarities in terms of transition yet differs in scope and structure. In conclusion, iftinān emerges not only as an aesthetic element within Arabic rhetoric but also as a creative tool that expands the expressive possibilities of language. The study underscores its capacity to enhance both stylistic expression and literary aesthetics, highlighting its importance for poets and writers in enriching their rhetorical repertoire.
Arabic Language and Rhetoric Badīʿ Poetry Figure of Speech İftinân
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Arap Dili ve Belagatı |
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Gönderilme Tarihi | 14 Şubat 2025 |
| Kabul Tarihi | 14 Kasım 2025 |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Aralık 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 25 Sayı: 2 |
Bu eser Creative Commons Alıntı-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.