Marife Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

İbnü’n-Nedîm (ö. 385/995 [?]) el-Fihrist adlı eserinin birinci bölümünde, yaşadığı hicrî IV. asrın son çeyreğine kadar yazılmış olan tefsirler hakkında bilgi vermiştir. Onun verdiği bu bilgiler, telif edilen ilk tefsir kitaplarını ve müelliflerini tespit edip erken dönemin bir haritasını çıkarmak bakımından olduk-ça kıymetlidir. İbnü’n-Nedîm’in yer verdiği bu isimlerin izini sürmek, erken ve klasik dönemlerde bu isimle-rin tefsirlerinin ne derece yayılıp tedavüle girdiğini, sonraki tefsirlere ne kadar kaynaklık ettiğini tespit etmek erken dönem tefsir faaliyetlerini anlamak bakımından önemlidir. İbnü’n-Nedîm’in tefsir listesi üzerine son dönemde bazı çalışmalar yapılmış olmakla birlikte bu çalışmalar daha çok sözü edilen isimle-rin kimliklerini tespitten onun tefsir listesini tasniften öteye gidememiş görünmektedir. Gerçekten bu isimlerin bir tefsiri olup olmadığı, varsa bu tefsirlere dair tefsir, tarih ve tabakat kitaplarında herhangi bir şey söylenip söylenmediği, bunların müstakil birer tefsir mi yoksa müstakil tefsirlerin rivayetleri mi olduğu, bu tefsirlerin sonrakilere kaynaklık edip etmediği gibi meseleler üzerinde durulmamıştır. Öte yandan İbnü’n-Nedîm’den önce yaşamış olan Ebû Ca‘fer et-Taberî (ö. 310/923), el-Câmiu’l-Beyân adlı tefsirinde kendinden önceki yaklaşık iki buçuk asırlık tefsir birikimini tefsirine taşımış, ilk dönemde ted-vin edilen fakat sonraki dönemlere ulaşmayan pek çok tefsir sahifesini ve müellefatını da tefsirinde cem etmiştir. Ancak Taberî sarahaten kaynak zikretmediği için ancak senedlerinden hareketle onun kaynakla-rına ulaşılabilmektedir. Bugüne kadar yapılan çalışmalarda Taberî Tefsiri’nin kaynakları önemli ölçüde tespit edilmiş, bu kaynaklarından hareketle hangi isimlerin müstakil tefsir tedvin ettiği, hangi isimlerin bu tefsirlerin râvisi olduğu ortaya çıkarılmıştır. İbnü’n-Nedîm’den sonra yaşamış olan Ebû İshâk es-Sa‘lebî (ö. 427/1035) ise el-Keşf ve’l-Beyân adlı tefsirinin mukaddimesinde isimlerini açıkça zikrederek erken döneme ait daha fazla tefsiri referans göstermektedir. Sa‘lebî, mukaddimesinde zikretmediği bazı isimlere ise tefsirinin satır aralarında yer vermektedir. Dolayısıyla gerek Taberî’nin gerekse Sa‘lebî’nin eserleri, erken dönem tefsir tarihi yazımı için kayda değer veriler taşımaktadır. Şu halde İbnü’n-Nedîm’in yer ver-diği isimleri Taberî ve Sa‘lebî’nin tefsir kaynakları ile karşılaştırmak; onun verdiği listenin sağlamasını yapmak ve erken dönemin tefsir literatürünü ortaya çıkarmak bakımından önemli sonuçlar ortaya çıka-racaktır. Yapılan karşılaştırmada görülmüştür ki, İbnü’n-Nedîm, tefsir kitaplarına ayırdığı başlığın hicrî ikinci asrın sonuna kadar olan kısmında, bizzat tefsir telif eden veya belli başlı tefsirlerin râvisi olan toplam yirmi beş müfessire yer vermiştir. Buna İbn Abbas’ın râvisi olarak yer verdiği Mücâhid ve onun râvileri de dahil edildiğinde sayı yirmi sekiz olmaktadır. İbnü’n-Nedîm ve Taberî’nin ortak yer verdikleri müfessir sayısı yirmi iki; İbnü’n-Nedîm ve Sa‘lebî’nin yirmi; her üçünün de yer verdiği ortak müfessir sayısı on altıdır. Yalnız İbnü’n-Nedîm’in yer verdiği müfessir sayısı ise on; Taberî ve Sa‘lebî’nin ortak zikredip İbnü’n-Nedîm’in zikretmediği müfessir sayısı yine ondur. Burada Taberî ve Sa‘lebî’nin tek kaldıkları müfes-sirler dikkate alınmamıştır. İbnü’n-Nedîm’in yer verdiği ve tek kaldığı müfessirler içinde, Muhammed el-Bâkır gibi isimler vardır. Bununla birlikte o, Ebü’l-Âliye er-Riyâhî gibi tâbiînden bazı müfessirleri, İbn Abbas’ın Ali b. Ebî Talha ve Atıyye el-Avfî gibi râvilerini; İbn Cüreyc, Süfyân es-Sevrî, Abdürrezzâk b. Hem-mâm gibi tefsir tedvininde öne çıkmış ve sonrakilerin müracaat kaynaklarından olan tefsir sahiplerini ve bazı tâbiîn müfessirlerinin râvilerini kaydetmemiştir. Taberî ve Sa‘lebî’nin kaynakları göz önüne alındı-ğında fotoğrafın İbnü’n-Nedîm tarafından eksik bırakılan kısımları ortaya çıkmaktadır. Bu tür eksikleri ve tashih edilmesi gereken noktaları olmakla birlikte İbnü’n-Nedîm erken dönemin tefsir haritasını önemli ölçüde çıkarmıştır.