Marife Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

Bu makale, İslam felsefe geleneğinde felsefî bilginin aktarımına dair geliştirilen seçici yaklaşımı, özellikle İbn Sînâ’nın pedagojik ve ahlâkî tutumu üzerinden incelemektedir. Çalışma, “Felsefî bilgi herkesle paylaşılmalı mıdır?” sorusunu epistemolojik, pedagojik ve ahlâkî boyutlarıyla ele almaktadır. Bu bağlamda klasik filozoflar Platon ve Aristoteles’in bilgiye ilişkin saklama, sembolik anlatım ve tedricî aktarma eğilimlerinin Yeni-Platoncu İskenderiye geleneği ve ardından Fârâbî üzerinden İbn Sînâ’nın metinlerine nasıl aktarıldığı tartışılmaktadır. Dolayısıyla makale bilginin aktarılmasında Platon-Aristoteles-İskenderiye Okulu-Fârâbî-İbn Sînâ çizgisini takip etmeye çalışmaktadır. Bu açıdan bilginin halktan sakınılması meselesine dair İhvân-ı Safâ, Gazzâlî ve İbn Rüşd’ün düşünceleri makalede kapsam dışı bırakılmıştır.
Makalenin birinci bölümünde, felsefî bilginin sınırlandırılması düşüncesinin Antik Yunan’dan İslam felsefesine uzanan tarihsel arka planı ele alınmaktadır. Aristoteles’in egzoterik ve akroatik eserler ayrımı, Plotinos ve Porphyrios gibi Yeni-Platoncu filozofların bilginin yalnızca “seçilmiş” zihinlere aktarılması gerektiğine dair görüşleri, bu gelenekteki seçiciliğin temellerini oluşturmaktadır. Bu anlayış, İslam filozofları tarafından hem teorik hem de ahlâkî boyutlarıyla yeniden ele alınmış ve Fârâbî ve İbn Sînâ gibi isimlerde özgün bir biçimde yeniden yorumlanmıştır. Bu tarihsel süreklilik, felsefî bilginin doğası gereği yalnızca zihinsel bir içerik değil, aynı zamanda dönüştürücü bir güç olduğu inancına dayanmakta; dolayısıyla bu bilginin gelişigüzel ya da kontrolsüz biçimde aktarılmasının sakıncalarına işaret etmektedir.
İkinci bölümde, İbn Sînâ’nın bilgi aktarımı konusundaki metinsel ifadeleri ayrıntılı biçimde tahlil edilmektedir. Bu analiz, filozofun bilgiye muhatap olacak kişide sadece zihinsel yeterliliği değil, aynı zamanda ahlâkî liyakati de zorunlu gördüğünü ortaya koymaktadır. İbn Sînâ’ya göre öğrenci, iç dünyası arınmış, dürüst bir hayat yaşayan, hakikate karşı içten bir sadakat taşıyan biri olmalıdır. Bilgiyi tedricî biçimde, parça parça ve sınayarak verme yöntemi ise, yalnızca pedagojik bir araç değil, aynı zamanda öğrencinin niyetini ve ahlâkını sınayan bir süreçtir. Böylece bilgi hem aklî hem ahlâkî bir emanete dönüştürülmektedir. Bu yönüyle İbn Sînâ, öğretmenin yalnızca bilgi aktarıcısı değil, aynı zamanda ahlâkî bir rehber olduğunu da ima etmektedir.
Çalışmanın yöntemi, söz konusu problemin tarihsel süreklilik içinde kronolojik olarak izlenmesi ve farklı filozofların konuya ilişkin görüşlerinin karşılaştırmalı bir biçimde analiz edilmesine dayanmaktadır. Ancak bu noktada arka plan olarak Antik çağdan Platon ve Aristoteles’in görüşleri ele alınacak; İslam düşüncesinden ise çalışmanın odak noktası olan İbn Sînâ, öncülü olan ve aralarında düşüncenin seyrini takip etmeyi mümkün kılan benzerlikler bulunan Fârâbî ile birlikte ele alınacaktır. Bu çerçevede, Antik Yunan’dan başlayarak İslam felsefesine uzanan çizgide, bilgi aktarımına dair teorik ve pedagojik tutumlar tarihsel bağlamları içinde ele alınmış; İbn Sînâ’nın metinleri ise hem önceki gelenekten tevarüs ettiği unsurlar hem de özgün katkıları bakımından ayrıntılı içerik çözümlemelerine tabi tutulmuştur. Yöntemin temel amacı, bir yandan bilginin aktarımına ilişkin seçici yaklaşımların süreklilik ve kırılma noktalarını belirlemek, diğer yandan da İbn Sînâ’nın pedagojik ve ahlâkî hassasiyetini tarihsel arka planla birlikte açıklığa kavuşturmaktır. Böylece çalışma, tarihsel-felsefî seyir ile metin merkezli analizi birlikte kullanarak daha bütünlüklü bir perspektif geliştirmektedir.
Bu çerçevede İbn Sînâ’nın bilgi aktarımı anlayışı, yalnızca öğretim yöntemine dair bir tercih değil, aynı zamanda bilginin mahiyetine ilişkin ontolojik bir kabule dayanmaktadır. Bilgi, onun nazarında soyut bir malumat değildir, aklî ve ahlâkî boyutlarıyla insanın varlığını dönüştüren bir hakikattir. Bu nedenle bilgiyi paylaşmak, onu aktarmak veya ondan faydalanmak da sadece bilişsel bir faaliyet değil, aynı zamanda kişinin karakterine ve niyetine göre anlam kazanan bir eylemdir. İbn Sînâ’nın öğrencide aradığı “ahlâkî liyakat” şartı, bilginin yanlış ellere geçmesi hâlinde doğabilecek tahrif ve sapmalara karşı bir koruma işlevi görür. Böylece bilgi, ancak hakikate yönelmiş bir kalp ve arınmış bir zihinle birleştiğinde gerçek anlamını bulmaktadır.
Sonuç olarak, İbn Sînâ’nın seçici bilgi aktarımı yaklaşımı, İslam felsefesi içinde bilginin etik boyutuna dikkat çeken bir model ortaya koymaktadır. Bu modelde öğretici, bilgiyi aktaran bir aracıdan ziyade, öğrencinin içsel olgunluğunu sınayan ve yönlendiren bir rehber gibidir. Dolayısıyla İbn Sînâ’da bilgi, epistemolojik bir içerik olmaktan öte, ahlâkî bir sorumluluk ve varoluşsal bir sınav hâline gelmektedir. Bu yaklaşım, felsefî öğretimin nihai amacının yalnızca bilmek değil, bilginin gerektirdiği bir hayat tarzını içselleştirmek olduğunu vurgulamaktadır.