Öz
Hâcib sözlükte birinin bir yere girmesine engel olma mânâsına gelirken terim anlamı olarak halifenin yanına bir kimsenin izinsiz girmesine engel olan kimse anlamına gelmektedir. Müslüman devletlerde bu mânâda kullanılmış olup günümüzde özel kalem müdürlüğüne denk bir yapıya sahiptir. Ancak Endülüs Emevî Devleti’nde hâcib kelimesinin kapsadığı alan değişerek başvezir anlamında kullanılmıştır. Endülüs Emevî Devleti 138/756-422/1031 yılları arasında hüküm sürmüş olup tarihte iz bırakan devletlerden biridir. Endülüs Emevî Devleti’nin idarî yapısında emîr/halifeden sonra gelmekte olan hâcib, o yıllarda doğuda hüküm süren Abbâsî Devleti’nin vezirlik sisteminden örnek alınarak oluşturulmuştur. Oradaki tefvîz vezirliğine denk gelmekte olup günümüzde ise başbakan mesabesinde bir kurum haline gelmiştir. Endülüs Emevî Devleti’nin kurulduğu ilk tarihten itibaren baktığımızda hâcibin var olduğu görülmektedir. Devletin kurucusu Abdurrahman b. Muâviye’nin emirliği süresince beş tane hâcib atamış olduğu bilinmektedir. Ancak bu dönemde hâciblik görevi henüz kurumsallaşmamış olup hâcibin vazifesi netleştirilmemiştir. Emîr II. Abdurrahman döneminde ise devletin idarî yapısı oluşturularak hâciblik bu dönemde kurumsal bir yapıya kavuşmuştur. Vezirlere başkanlık etmek, toplantıları yönetmek, vezirler ile halife arasında iletişimi sağlamak gibi başlıca görevlere sahip olan hâcib önemli bir konuma sahip olmuştur. Kimi zaman bu mevkiye gelebilmek için vezirler yarışmıştır. Genellikle vezirler arasından seçilse de bazı durumlarda başka konumlardan kişilerin atandığı da olmuştur. Hâcibin görev yetkilerinin geniş olması bazı durumlarda tehlike arz etmesine de sebep olmuştur. Öyle ki Emîr Abdullah b. Muhammed, iki hâcibini de azlederek hâciblik mevkini bir süre boş bırakmıştır. Yine halife III. Abdurrahman hâcibleri Bedr b. Ahmed ve Mûsâ b. Muhammed b. Hudayr’ın vefat etmesiyle birlikte bir daha hâcib olarak kimseyi tayin etmemiştir. Dolayısıyla bu mevki halifeliğinin sonuna kadar yaklaşık otuz yıl boyunca boş kalmıştır. Yine hâcibin yetkisinin geniş olması bazı durumlarda halifenin de arka planda kalmasına neden olmuştur. Kaynaklar da Âmirîler dönemi olarak da adlandırılan dönemde hâcib İbn Ebû Âmir ve oğlulları hâciblik vazifesine sahip olmuşlar ve bu da yaklaşık otuz yıl sürmüştür. Halife II. Hişâm’ın henüz çocuk yaşta tahta geçmiş olması Âmirîler’in halifenin yetkilerini onun adına kullanmasına sebep olmuştur. Halifelik unvanı hariç adeta halife gibi davranmışlardır. Hâcib olarak seçilen kişilerde birtakım özellikler bulunmaktadır. İlk olarak bu göreve her zaman tek kişi getirilmiş olup aynı anda iki kişi görevlendirilmemiştir. Buna rağmen vezirlerin sayısı ise hep birden fazla olmuştur. Yine hâcibler çoğu zaman mevâlî ailelerden seçilmiştir. Bu mevâlî aileler Benû Ümeyye ailesinin azatlı köleleri olup Endülüs’ün fethi esnasında veya daha sonra buraya yerleşen ailelerden oluşmaktadır. Benû Muğîs, Benû Abde, Benû Şüheyd ve Benû Hudayr gibi aileler bilinen en meşhur mevâlî ailelerdendir. Bu aileler ayrıca hâciblikten başka idarî görevlere de atanmışlardır. Yine neseb olarak mevâlîden sonra araplar çoğunlukta olmak üzere Berberî ve Saklebîlerden de hâcib tayin edilenler olmuştur. Hâciblerde çoğunlukla babadan oğula geçmiş bir sistem de olduğu söylenebilir. Örneğin Abdülvâhid b. Muğîs’den sonra oğulları Abdülmelik ve Abdülkerîm hâcib olarak atanmışlardır. Yine Âmirî ailesi de aynı şekilde olup İbn Ebû Âmir’den sonra oğulları Abdülmelik ve Abdurrahman bu göreve getirilmişlerdir. Bu çalışmamızda Endülüs Emevî Devleti’nde önemli bir yer tutan hâciblik kurumunu aydınlatmaya çalıştık. Oldukça geniş yetkilere sahip olan bu kurum devlette etkin bir konuma sahip olmuştur. Çalışmamızda ayrıca bu dönemde hâciblik görevine atananları da tespit ederek her birinden kısaca söz ettik. Bu çalışma ile Endülüs Emevî Devleti’nin idarî yapısını bir parça aydınlatmayı amaçladık.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Akyüz, Vecdi. Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 1991.
- Dozy, Reinhart Pieter Anne. Spanish Islam: a history of the Moslems in Spain. 1 Cilt. London: Chatto&Windus, 1. Basım, 1913.
- Ebû Yûsuf. Kitabü’l-Haraç. çev. Ali Özek. İstanbul: Özek Yayınları, 2. Basım, 1973.
- Halef, Sâlim Abdullah. Nazmü hükmi’l Emevîyyîn ve rusûmihim fi’l-Endelüs. 1 Cilt. Medînetü’l-Münevvere: el- Câmiatü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2003.
- Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahman b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitabu’l-ayn muratteba ala hurufi’l-mu’cem. ed. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Hasan, İbrahim Hasan. Târîhu’l-İslâm es-siyâsî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’l-ictimâ’î. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’n- Nehzati’l-Mısriyye, 9. Basım, 1986.
- Hatalmış, Ali. “İslâm’ın İlk Dönemlerinde İdari Hayatta Köle ve Mevali”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2013), 151-171.
- Humeydî, Muhammed b. Fütûh. Cezvetü’l-muktebis. 1 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
- Huşenî, Muhammed b. Hâris. Kudâtü Kurtuba. 1 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2. Basım, 1994.
- İbn Bessâm, Ebü’l-Hasen Alî b. Bessâm eş-Şenterînî. ez-Zâhire fî mehâsini ehli’l-Cezîre. 8 Cilt. Libya-Tunus: Dâru’l- Arabiyyetü’l-Küttâb, 1. Basım, 1979.
- İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 11. Basım, 2015.
- İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî. el- Muktebes min enbâ’i ehli’i-Endelüs. thk. Mahmûd Ali Mekkî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1973.
- İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmet b. Saîd el-Endelüsî. Cemheratu ensâbi’l-Arab. Kahire: Şirketü Nevâbiği’l- Fiker, 1. Basım, 2009.
- İbn İzârî el-Merrâkûşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. thk. G.S. Colin - E. Lévi-Provençal. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2009.
- İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. ed. Ahmet Haydar Âmir. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
- İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ el-Mağribî. el-Muğrib fî hule’l-Mağrib. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l- Meârif, 3. Basım, 1955.
- İbnû’l-Kûtiyye, Ebû Bekir Muhammed b. Ömer. Tarihu iftitâhi’l-Endelüs. Kahire: Dâruʼl-Kitabiʼl-Mısriyye, 2. Basım, 1989.
- İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh el-Kudâî. et-Tekmile li kitâbi’s-sıla. thk. Abdüsselâm el-Herrâs. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-fikri li’t-tıbâa, 1. Basım, 1995.
- İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh el-Kudâî. Kitâbü’l-hulleti’s-siyerâ. thk. Hüseyin Mûnis. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1985.
- İbnü’l-Esîr, Izzüddin Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. 13 Cilt. Beyrut: y.y., 1. Basım, 1965.
- İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî. Târîhu ulemâi’l-Endelüs. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2006.
- İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelüsî. A’mâlü’l-a’lâm f’i men bûyi’a kable’l- ihtilâm min mülûki’l-İslâm. 1 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Mekşûfâ, 2. Basım, 1956.
- İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelüsî. el-İhâta fî ahbâri Gırnâta. 4 Cilt. Beyrut- Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
- İmamüddin, S. Muhammed. Endülüs Siyasi Tarihi. çev. Yusuf Yazar. Ankara: Rehber Yayıncılık, 1. Basım, 1990.
- İnân, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım, 1988.
- Kahtânî, Ali Ahmed. ed-Devletü’l-Âmiriyye fî el-Endelüs. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 1981.
- Kennedy, Hugh. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. London-New York: Routledge, 2. Basım, 2014.
- Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdülkebir b. Muhammed. et-Teratibü’l-İdariyye. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
- Köprülü, M.Fuad. “Hâcib”. 5/30-36. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
- Köprülü, M.Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. ed. Orhan F. Köprülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1983.
- Lévi-Provençal, E. Histoire de l’Espagne Musulmane. 3 Cilt. Paris: Maisonneuve & Larose, 1953.
- Lévi-Provençal, E. “Mansur”. 7/302-305. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
- Lévi-Provençal, E. “Muzaffer”. 8/773-774. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
- Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-endelüsi’r- ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1997.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Ahkâm-Sultaniye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1. Basım, 1976.
- Merrâkûşî, Abdülvâhid b. Alî et-Temîmî. el-Mucib fî telhîsi ahbâri’l-mağrib. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2006.
- Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
- Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâr’ul-Kütüb ve’l-Vesâiku’l- Kavmiyye, 1. Basım, 2002.
- Özcan, Abdülkadir. “Kapıcı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/345-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- Özdemir, Mehmet. “Cehverîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/237-238. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. Basım, 2013.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1. Basım, 2012.
- Parlak, Nizamettin. Endülüs’ün Doğuşu. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2021.
- Paşa, Ziya. Endülüs Tarihi. İstanbul: Mostar Yayınları, 1. Basım, 2012.
- Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâti elfâzi’l-Kur’ân. ed. Safvan Adnân Dâvûdî. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Dâru’ş-Şamiye, 1992.
- Rayyıs, M. Ziyauddin. İslâmda Siyasi Düşünce Tarihi. çev. İbrahim Sarmış. İstanbul: Nehir Yayınları, 1. Basım, 1995.
- Samerrâî, Halil İbrahim vd. Târihu’l-Arab ve hadâratühüm fi’l-Endelüs. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Müdâru’l-İslâmî, 1. Basım, 2004.
- Sarıçam, İbrahim - Erşahin, Seyfettin. İslâm Medeniyet Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 14. Basım, 2019.
- Sourdel, D. “Hadjib”. 3/45-46. Leiden-London: The Encyclopaedia of Islam, 1986.
- Şeyban, Lütfi. “Endülüs Emevî Hanedanına Karşı Bir İktidar Denemesi: Endülüs Emevîleri Hâciblerinden el-Mansûr Muhammed İbn Ebî Âmir(366/976-392/1002)”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 11/3-4 (1998), 250-272.
- Vehrânî, Kudûr. el-hicâbetü bi’l-endelüsi fi’l-ahdi’l-Emevîyye. Cezayir: Câmiat’ü Vehrân, 2007.
- Yıldız, Hakkı Dursun (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1. Basım, 1988.
Öz
While Hâjib means to prevent someone from entering a place in the dictionary, the term means someone who prevents someone from entering the presence of the caliph without permission. It has been used in this sense in Muslim states and today it has a structure equivalent to the directorate of the private pen. However, in the Umayyad State of Andalusia, the area covered by the word hajib was changed and used in the sense of chief vizier. The Andalusian Umayyad State ruled between 756-1031 and is one of the states that left a mark in history. Hajib, who came after the emir/caliph in the administrative structure of the Andalusian Umayyad State, was formed by taking the example of the vizier system of the Abbâsîd State, which ruled in the east in those years. It coincides with the vizierate of tawfiz there, and today it has become an institution in the rank of prime minister. When we look at the first date of the establishment of the Andalusian Umayyad State, it is seen that the hacib existed. It is known that Abdurrahman b. Muaviye, the founder of the state, appointed five Hajibs during his emirate. However, in this period, the duty of the hacib was not yet institutionalized and the duty of the hajib was not clarified. During the reign of Emir II. Abdurrahman, the administrative structure of the state was created and the concept of hajib gained an institutional structure in this period. Hajib, who had the main duties of presiding the viziers, managing the meetings, providing communication between the viziers and the caliph, had an important position. Sometimes the viziers competed to reach this position. Generally, the hajib was chosen from among the viziers, but in some cases, people from other positions were appointed. The fact that the duty powers of the hajib were wide also caused it to pose a danger in some cases. So much so that Emîr Abdullah b. Muhammad dismissed both of his hajibs and left the position of hajib vacant for a while. Again, Caliph III. Abdurrahman did not appoint anyone as a hajib again after the death of his hajibs, Badr b. Ahmed and Musa b. Muhammad b. Hudayr. Therefore, this post remained vacant for about thirty years until the end of his caliphate. Again, the wide authority of the hajib caused the caliph to remain in the background in some cases. In the period also known as the Âmirî period in the sources, hajib Ibn Ebû Âmir and his sons had the duty of hajib and this lasted for about thirty years. Caliph II. Hisham's accession to the throne at a young age caused the Âmirîs to use the caliph's powers on his behalf. Except for the title of caliphate, they behaved almost like caliphs. The people chosen as Hajib also have some characteristics. First of all, only one person has always been appointed to this task, and not two people have been appointed at the same time. Despite this, the number of viziers has always been more than one. Again, the hajibs were often chosen from the mawâli families. These mawali families are the freed slaves of the Benu Umayye family and consist of families that settled here during or after the conquest of Andalusia. Families such as Benû Muğîs, Benû Abde, Benû Şüheyd and Benû Hudayr are among the most famous mawâli families. These families were also appointed to administrative duties other than the hajib. Again, in terms of lineage, after the mawâlî, there were those who were appointed as hajib from the Berber and Saklebis, with the Arabs being the majority. It can be said that there was a system mostly passed down from father to son in the Hajibs. For example, after Abdulvahid b. Muğîs, his sons Abdülmelik and Abdülkerîm were appointed as hajib. Again, the Amiri family was in the same way, and after Ibn Abu Amir, his sons Abdulmelik and Abdurrahman were appointed to this position. In this study, we tried to illuminate the institution of hajib, which had an important place in the Andalusian Umayyad State. This institution, which has quite wide powers, has had an active position in the state. In our study, we also identified those who were appointed to the duty of hajib in this period and briefly talked about each of them. With this study, we aimed to illuminate the administrative structure of the Andalusian Umayyad State.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Akyüz, Vecdi. Hilâfetin Saltanata Dönüşmesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1. Basım, 1991.
- Dozy, Reinhart Pieter Anne. Spanish Islam: a history of the Moslems in Spain. 1 Cilt. London: Chatto&Windus, 1. Basım, 1913.
- Ebû Yûsuf. Kitabü’l-Haraç. çev. Ali Özek. İstanbul: Özek Yayınları, 2. Basım, 1973.
- Halef, Sâlim Abdullah. Nazmü hükmi’l Emevîyyîn ve rusûmihim fi’l-Endelüs. 1 Cilt. Medînetü’l-Münevvere: el- Câmiatü’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2003.
- Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahman b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitabu’l-ayn muratteba ala hurufi’l-mu’cem. ed. Abdulhamîd Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
- Hasan, İbrahim Hasan. Târîhu’l-İslâm es-siyâsî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’l-ictimâ’î. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’n- Nehzati’l-Mısriyye, 9. Basım, 1986.
- Hatalmış, Ali. “İslâm’ın İlk Dönemlerinde İdari Hayatta Köle ve Mevali”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2013), 151-171.
- Humeydî, Muhammed b. Fütûh. Cezvetü’l-muktebis. 1 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1997.
- Huşenî, Muhammed b. Hâris. Kudâtü Kurtuba. 1 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 2. Basım, 1994.
- İbn Bessâm, Ebü’l-Hasen Alî b. Bessâm eş-Şenterînî. ez-Zâhire fî mehâsini ehli’l-Cezîre. 8 Cilt. Libya-Tunus: Dâru’l- Arabiyyetü’l-Küttâb, 1. Basım, 1979.
- İbn Haldun. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 11. Basım, 2015.
- İbn Hayyân, Ebû Mervân Hayyân b. Halef b. Hüseyn b. Hayyân b. Muhammed b. Hayyân el-Kurtubî el-Endelüsî. el- Muktebes min enbâ’i ehli’i-Endelüs. thk. Mahmûd Ali Mekkî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1973.
- İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmet b. Saîd el-Endelüsî. Cemheratu ensâbi’l-Arab. Kahire: Şirketü Nevâbiği’l- Fiker, 1. Basım, 2009.
- İbn İzârî el-Merrâkûşî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Beyânü’l-Muğrib fî ahbâri’l-Endelüs ve’l-Mağrib. thk. G.S. Colin - E. Lévi-Provençal. 4 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2009.
- İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-arab. ed. Ahmet Haydar Âmir. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2009.
- İbn Saîd el-Mağribî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Mûsâ el-Mağribî. el-Muğrib fî hule’l-Mağrib. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l- Meârif, 3. Basım, 1955.
- İbnû’l-Kûtiyye, Ebû Bekir Muhammed b. Ömer. Tarihu iftitâhi’l-Endelüs. Kahire: Dâruʼl-Kitabiʼl-Mısriyye, 2. Basım, 1989.
- İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh el-Kudâî. et-Tekmile li kitâbi’s-sıla. thk. Abdüsselâm el-Herrâs. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-fikri li’t-tıbâa, 1. Basım, 1995.
- İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillâh b. Ebî Bekr b. Abdillâh el-Kudâî. Kitâbü’l-hulleti’s-siyerâ. thk. Hüseyin Mûnis. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1985.
- İbnü’l-Esîr, Izzüddin Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed. el-Kâmil fi’t-târîh. 13 Cilt. Beyrut: y.y., 1. Basım, 1965.
- İbnü’l-Faradî, Ebü’l-Velîd Abdullāh b. Muhammed b. Yûsuf el-Kurtubî el-Ezdî. Târîhu ulemâi’l-Endelüs. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2006.
- İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelüsî. A’mâlü’l-a’lâm f’i men bûyi’a kable’l- ihtilâm min mülûki’l-İslâm. 1 Cilt. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Mekşûfâ, 2. Basım, 1956.
- İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Lisânüddîn Muhammed b. Abdillâh el-Endelüsî. el-İhâta fî ahbâri Gırnâta. 4 Cilt. Beyrut- Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
- İmamüddin, S. Muhammed. Endülüs Siyasi Tarihi. çev. Yusuf Yazar. Ankara: Rehber Yayıncılık, 1. Basım, 1990.
- İnân, Muhammed Abdullah. Devletü’l-İslâm fi’l-Endelüs. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hanci, 3. Basım, 1988.
- Kahtânî, Ali Ahmed. ed-Devletü’l-Âmiriyye fî el-Endelüs. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 1981.
- Kennedy, Hugh. Muslim Spain and Portugal: A Political History of al-Andalus. London-New York: Routledge, 2. Basım, 2014.
- Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdülkebir b. Muhammed. et-Teratibü’l-İdariyye. çev. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 1990.
- Köprülü, M.Fuad. “Hâcib”. 5/30-36. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
- Köprülü, M.Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi. ed. Orhan F. Köprülü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1983.
- Lévi-Provençal, E. Histoire de l’Espagne Musulmane. 3 Cilt. Paris: Maisonneuve & Larose, 1953.
- Lévi-Provençal, E. “Mansur”. 7/302-305. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
- Lévi-Provençal, E. “Muzaffer”. 8/773-774. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
- Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-endelüsi’r- ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 1997.
- Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. Ahkâm-Sultaniye. çev. Ali Şafak. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1. Basım, 1976.
- Merrâkûşî, Abdülvâhid b. Alî et-Temîmî. el-Mucib fî telhîsi ahbâri’l-mağrib. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 2006.
- Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
- Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. 33 Cilt. Kahire: Dâr’ul-Kütüb ve’l-Vesâiku’l- Kavmiyye, 1. Basım, 2002.
- Özcan, Abdülkadir. “Kapıcı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/345-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- Özdemir, Mehmet. “Cehverîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/237-238. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. Basım, 2013.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Siyasî Tarih). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1. Basım, 2012.
- Parlak, Nizamettin. Endülüs’ün Doğuşu. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 1. Basım, 2021.
- Paşa, Ziya. Endülüs Tarihi. İstanbul: Mostar Yayınları, 1. Basım, 2012.
- Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. Müfredâti elfâzi’l-Kur’ân. ed. Safvan Adnân Dâvûdî. Dımeşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Dâru’ş-Şamiye, 1992.
- Rayyıs, M. Ziyauddin. İslâmda Siyasi Düşünce Tarihi. çev. İbrahim Sarmış. İstanbul: Nehir Yayınları, 1. Basım, 1995.
- Samerrâî, Halil İbrahim vd. Târihu’l-Arab ve hadâratühüm fi’l-Endelüs. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Müdâru’l-İslâmî, 1. Basım, 2004.
- Sarıçam, İbrahim - Erşahin, Seyfettin. İslâm Medeniyet Tarihi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 14. Basım, 2019.
- Sourdel, D. “Hadjib”. 3/45-46. Leiden-London: The Encyclopaedia of Islam, 1986.
- Şeyban, Lütfi. “Endülüs Emevî Hanedanına Karşı Bir İktidar Denemesi: Endülüs Emevîleri Hâciblerinden el-Mansûr Muhammed İbn Ebî Âmir(366/976-392/1002)”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 11/3-4 (1998), 250-272.
- Vehrânî, Kudûr. el-hicâbetü bi’l-endelüsi fi’l-ahdi’l-Emevîyye. Cezayir: Câmiat’ü Vehrân, 2007.
- Yıldız, Hakkı Dursun (ed.). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 14 Cilt. İstanbul: Çağ Yayınları, 1. Basım, 1988.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Araştırma Makalesi |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2023 |
| Kabul Tarihi | 17 Mayıs 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023Cilt: 23 Sayı: 1 |
Bu eser Creative Commons Alıntı-GayriTicari-Türetilemez 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.