Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

Aklın Kemâl Yolculuğu: Hâris el-Muhâsibî’de (öl. 243/857) Akıl Terbiyesi

Yıl 2022, , 19 - 42, 30.06.2022
https://doi.org/10.33420/marife.1099545

Öz

İnsanı insan kılan temel unsur akıldır. Akıl ayrıca insanın inanç, ibâdet ve ahlâkî sorumluluklarının temelidir. Aklın işlevlerini doğru bir şekilde icra etmesi, zikredilen alanlardaki sorumluluklarını yerine getirmesiyle doğrudan ilişkilidir. Bu yönüyle akıl, başta felsefe olmak üzere kelâm, fıkıh ve tasavvuf gibi ilmî disiplinlerin ortak konusunu teşkil etmiştir. Akıl-irâde, akıl-îmân, akıl-nefis, bilgi ve duyu ilişkisi, akıl türleri, aklın neyi bilip bilmeyeceği, sahîh akıl, doğru düşünmenin neliği ve imkânı üzerinde durulan bazı konulardır. Ancak mezkûr ilimlerin bu konularla ilgili akla yaklaşımları birbirinden farklıdır. Söz gelimi sahîh düşünmeyi/akletmeyi engelleyen reziletlerin nefyedilip faziletlerle donanmayı görüş ve yöntemlerin ortaya konması tasavvufu diğerlerinden ayırmaktadır. Bu bağlamda Hâris el-Muhâsibî (öl. 243/857) de öncelikle huy ve eylemlerin kaynağı konumundaki kalbin ve aklın eğitilerek doğru düşünmenin sağlanmasıyla ilgilenmiştir. Doğru/sağlıklı düşünmenin konusu Allah ve kişinin Allah’la her türlü ilişkisi iken yöntemi, sorumlu tutulduğu hususları yerine getirerek Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanmak ve hukukuna riayet etmektir (er-ri‘âye li-hukûkillâh/takvâ). Akıl Muhâsibî’de basîret ve ma‘rifet yönünde eğitilip i‘tibar, tefekkür, tezekkür ve tedebbür yönünden işlevsel kılınarak geliştirilmesi gereken bir melekedir. Nitekim doğru/sahîh düşünme/akletme ve aklî kemâle bu süreç sonucunda erişilebilmektedir. Bu yönüyle eğitim de aklı doğru ve yerinde kullanma çabası olarak kabul edilebilir. Ayrıca aklın terbiye edilmek suretiyle kemâl bulması; îmân, ibâdet ve ahlâk alanlarının birlikteliğini gerektirdiğinden konu din eğitimi açısından da önem arz etmektedir. Bu çalışma, Muhâsibî’nin akıl anlayışını kendisine konu edinmektedir. Amacı, Muhâsibî özelinde aklın tanımı, kapsamı ve kemâl sürecini (terbiyesini) ele almaktır. Araştırma yazılı dokümanların incelenmesi yöntemiyle ele alınmıştır. Buna göre veriler Muhâsibî’nin başta Mâ(h)iyetü’l-‘akl olmak üzere farklı eserlerinden hareketle ortaya konmuş ve bunların çözümlenmesinde betimsel analiz ve içerik analizi tekniklerinden faydalanılmıştır. Muhâsibî, aklın kimi tanımlarına yer verip bunlarla ilgili değerlendirmelerde bulunsa da akla dair ayrıntılı teorik tartışmalara girmemektedir. Aklı temelde doğuştan sahip olunan (ğarîzî) ve sonradan kazanılan (mükteseb) olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Muhâsibî, îmân ve ahlâkla ilişkisine odaklanarak aklın kemâl yönündeki gelişimine odaklanmıştır. Bu nedenle onun düşüncesinde îmân, ahlâk ve akıl/akletme birbirinde ayrılmayan alanlardır. Aklın kemâli bağlamında Allah korkusu (havf), yakîn kuvveti ve dinde basîret ve tefakkuhun birlikteliğini özellikle vurgulamıştır. Akıl-ahlâk ilişkisinde ise ahlâkı akla öncelemiş, aklın terbiye edilmek suretiyle olgunlaşmasını reziletlerden arınıp dinî/ahlâkî faziletlerle donanmaya bağlamıştır.

Kaynakça

  • Arslan, Z. Şeyma. “Kur’ân-ı Kerîm’i Eğitim Açısından Yorumlamak: Hadîd Suresi Örneği”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 13 (2004), 317-383.
  • Aydın, Hüseyin. Muhsibî’nin Tasavvuf Felsefesi. Ankara: Pars Matbaası, 1976.
  • Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
  • Babacan, Hacer Nur. Erken Dönem Tasavvufunda Akıl-Ahlak İlişkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
  • Bağdâdî, Hatîb el-. Târihu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
  • Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 501-544. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
  • Bilgin, Beyza. Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Ankara: AÜİF Yayınları, 1988.
  • Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
  • Chittick, William C. “The Goal of Islamic Education”. Education in The Light of Tradition: Studies in Comparative Religion. ed. Jane Casewit. 85-92. USA: World Wisdom, 2011.
  • Demirli, Ekrem. “Aklın Mürebbisi Olarak Ahlak: Haris b. Esed el-Muhâsibî’nin ‘Ahlakla Terbiye Edilen Akıl’ Teorisi Hakkında Değerlendirmeler”. Sabah Ülkesi 49 (Ekim 2016), 6-9.
  • Demirli, Ekrem. “Hâris el-Muhâsibî, el-Akl, 1-3. Dersler”. YouTube. 9-10 Kasım 2017. Erişim 8 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=aw-PrzzQ_S4. https://www.youtube.com/watch?v=n6DJoteDh6Q. https://www.youtube.com/watch?v=2GuEIscYE5o.
  • Demirli, Ekrem. “Hâris el-Muhâsibî, el-Akl, 1-3. Seminerler”. YouTube. 25 Mart 2019. Erişim 8 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=zvAuoV84ATs. https://www.youtube.com/watch?v=thMI-9qSIPc. https://www.youtube.com/watch?v=DcFof7iUN8Y.
  • Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/325-327. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
  • Ebû Nu‘aym, İsfehânî el-. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ’. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
  • Erginli, Zafer. Hâris Muhâsibî ve Nefis Kavramı. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008.
  • Gündüz, Turgay. İslam, Gençlik ve Din Eğitimi. Bursa: Düşünce Kitabevi, 2002.
  • Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Abdülhumeyd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
  • Kaymakcan, Recep-Meydan, Hasan. Ahlak, Değerler ve Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 2014.
  • Kuvvetlî, Hüseyin. “Mukaddime”. el-‘Akl ve Fehmü’l-Kur’ân. mlf. Hâris el-Muhâsibî. 5-192. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1971.
  • Mâlînî. Kitâbü’l-erba‘în fî şüyûhi’s-sûfiyye. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dârü’l-Beşşâri’l-İslâmiyye, 1997.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1991.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Bed’ü men enâbe ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-‘Akl ve fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetlî. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1971.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Kasd ilallâh. Bursa: İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Orhan Kitaplığı, 637/2.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Kasd ve’r-rücû‘ ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Mekâsib ve’l-vera‘. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Vesâyâ/en-Nesâih. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. er-Ri‘âye li-kukûkillâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
  • Muhâsibî, Hâris el-. “Kitâbü’l-halve ve’t-tenakkul fi’l-‘ibâdeti ve deracâti’l-‘âbidîn”. nşr. Abduh Halîfe el-Yesû‘î. Mecelletü’l-Meşrik. 7-58. Beyrut: Matba‘atü’l-Kâsûlîkiyye, 1955.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Kâhire: Dârü’s-Selâm, 1983.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Şerhü’l-ma‘rife. thk. Sâlih Ahmed eş-Şâmî. Dımaşk-Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1993.
  • Sülemî. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
  • Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2012.
  • Tozlu, Necmettin. Eğitim Felsefesi. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
  • Ülken, Hilmi Ziya. Eğitim Felsefesi. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.

The Journey of ‘Akl to Perfection: The Tarbiyah of ‘Akl in Hārith al-Muhāsibī (d. 243/857)

Yıl 2022, , 19 - 42, 30.06.2022
https://doi.org/10.33420/marife.1099545

Öz

It is accepted that the basic element that makes a human beings human is the ‘akl. Human beings also comprehend their responsibilities related to belief, worship and morality with the ‘akl. Thus, the functionality of the ‘akl is directly related to these responsibilities. For this reason, ‘akl is the common subject of disciplines such as philosophy, theology, fiqh (Islamic Law) and sufism. In these disciplines, the relationships between ‘akl-will, ‘akl-faith, ‘akl-nafs and knowledge-sense are some of the subjects that are emphasized, furthermore what the ‘akl can or cannot know, the types of ‘akl, correct ‘akl, the nature and possibility of correct thinking are among the questions asked. However, each of these fields has different approaches to ‘akl. For instance, sufism's approach to ‘akl differs from the others in terms of revealing views and methods that adopt the elimination of evils and vices as obstacles to correct thinking/reasoning and replacing them with goodness and virtues. In this context, Hārith al-Muhāsibī (d. 243/857) argued that correct thinking could be achieved only by training the heart and ‘akl, which he accepts as the source of temperament and actions. Based on the Qur'an, the goal of “being moralized with the morality of Allah”, which is accepted as a principle in Islamic thought, is only possible with correct ‘akl. In other words, being moralized with the morality of Allah or, in Muhāsibī’s words, “obeying Allah's law” (er-ri‘aya li-hukûkillâh/taqwa) is the basic dynamic of correct thinking. With this goal, which is also the name of one of Muhāsibī’s books; It has been regarded as a faculty that needs to be developed in order to fulfill the function of foresight and ingenuity by being matured in terms of consideration, contemplation, remembrance and precaution. Thus, the correct reasoning and perfection of ‘akl can be reached as a result of this process by taking the said target to the center. Although Muhāsibī gives some definitions about the ‘akl and makes evaluations about them, he doesn’t enter into detailed theoretical discussions about the ‘akl. He basically divides the ‘akl into two as innate (ğârîzî) and acquired (muktasab) and focuses on the relationship of the ‘akl with faith, worship and morality, and more on its development in the direction of perfection. In this respect, belief, worship, morality and ‘akl/reasoning are inseparable fields in his thought, and ‘akl becomes perfect to the extent that it takes into account the hereafter. In addition, he especially emphasizes the unity of fear of Allah (havf) regarding the perfection of the ‘akl the strength of certainty (yakîn) in knowledge and belief, prudence in religion and subtle/deep understanding (tafakkuh). In the ‘akl-moral relationship, he puts morality before ‘akl and attributes the perfection of ‘akl by being trained to be purified from disgrace and to be equipped with religious/moral virtues. In other words, Muhāsibī put forward a moral thought centered on faith and tawhid and accepts these as a prerequisite for correct thinking. In this respect, sufi education has basically been accepted as an effort to use the ‘akl correctly and appropriately. It is possible for religious education to benefit from this point of view, which raised important figures in the historical process of sufism. In this way, the aim of this study is to deal with Muhāsibī’s understanding of ‘akl, and to discuss the definition of ‘akl, its scope, the perfection process (education) and the issues that provide it, in the case of Muhāsibī. The research was handled by the method of examining written documents. Accordingly, the data has been revealed with the determinations of Muhāsibī’s different works, especially Mâ(h)iyatu'l-'akl, and a descriptive and interpretive approach has been displayed in their analysis. As a result, this research tries to reveal that Muhāsibī’s understanding of ‘akl, which keeps man's contact with God alive and constantly, can be considered as a meaningful approach in today’s education/religious education. Based on this approach, it can be stated that the religious and moral dimension of education shouldn’t be neglected at the point of using the ‘akl in a true way and that morality should take place more in the education-teaching process. Because, in accordance with the prevailing understanding of the period, it is seen that religion and morality (education) was not considered as a separate phenomenon from general education in Muhāsibī’s thought. In addition, the fact that morality is possible through education with its changeable aspect and that moral values mostly create the upper objectives in education necessitate the regulation of education with a moral attitude and the operation of the process accordingly. 

Kaynakça

  • Arslan, Z. Şeyma. “Kur’ân-ı Kerîm’i Eğitim Açısından Yorumlamak: Hadîd Suresi Örneği”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 13 (2004), 317-383.
  • Aydın, Hüseyin. Muhsibî’nin Tasavvuf Felsefesi. Ankara: Pars Matbaası, 1976.
  • Aydın, Muhammet Şevki. Din Eğitimi Bilimi. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
  • Babacan, Hacer Nur. Erken Dönem Tasavvufunda Akıl-Ahlak İlişkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
  • Bağdâdî, Hatîb el-. Târihu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2001.
  • Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gayesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme”. İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker-İbrahim Halil Üçer. 501-544. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
  • Bilgin, Beyza. Eğitim Bilimi ve Din Eğitimi. Ankara: AÜİF Yayınları, 1988.
  • Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Ahlaki Aklı. çev. Muhammet Çelik. İstanbul: Mana Yayınları, 2015.
  • Chittick, William C. “The Goal of Islamic Education”. Education in The Light of Tradition: Studies in Comparative Religion. ed. Jane Casewit. 85-92. USA: World Wisdom, 2011.
  • Demirli, Ekrem. “Aklın Mürebbisi Olarak Ahlak: Haris b. Esed el-Muhâsibî’nin ‘Ahlakla Terbiye Edilen Akıl’ Teorisi Hakkında Değerlendirmeler”. Sabah Ülkesi 49 (Ekim 2016), 6-9.
  • Demirli, Ekrem. “Hâris el-Muhâsibî, el-Akl, 1-3. Dersler”. YouTube. 9-10 Kasım 2017. Erişim 8 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=aw-PrzzQ_S4. https://www.youtube.com/watch?v=n6DJoteDh6Q. https://www.youtube.com/watch?v=2GuEIscYE5o.
  • Demirli, Ekrem. “Hâris el-Muhâsibî, el-Akl, 1-3. Seminerler”. YouTube. 25 Mart 2019. Erişim 8 Ocak 2022. https://www.youtube.com/watch?v=zvAuoV84ATs. https://www.youtube.com/watch?v=thMI-9qSIPc. https://www.youtube.com/watch?v=DcFof7iUN8Y.
  • Düzgün, Şaban Ali. “Tabiat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/325-327. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
  • Ebû Nu‘aym, İsfehânî el-. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ’. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
  • Erginli, Zafer. Hâris Muhâsibî ve Nefis Kavramı. Rize: Karadeniz Yayınları, 2008.
  • Gündüz, Turgay. İslam, Gençlik ve Din Eğitimi. Bursa: Düşünce Kitabevi, 2002.
  • Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘ayn. thk. Abdülhumeyd Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
  • Kaymakcan, Recep-Meydan, Hasan. Ahlak, Değerler ve Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 2014.
  • Kuvvetlî, Hüseyin. “Mukaddime”. el-‘Akl ve Fehmü’l-Kur’ân. mlf. Hâris el-Muhâsibî. 5-192. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1971.
  • Mâlînî. Kitâbü’l-erba‘în fî şüyûhi’s-sûfiyye. thk. Âmir Hasan Sabrî. Beyrut: Dârü’l-Beşşâri’l-İslâmiyye, 1997.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Âdâbü’n-nüfûs. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1991.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Bed’ü men enâbe ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-‘Akl ve fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetlî. İrbid: Dârü’l-Fikr, 1971.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Kasd ilallâh. Bursa: İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Orhan Kitaplığı, 637/2.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Kasd ve’r-rücû‘ ilallâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Mekâsib ve’l-vera‘. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Mü’essesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1987.
  • Muhâsibî, Hâris el-. el-Vesâyâ/en-Nesâih. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
  • Muhâsibî, Hâris el-. er-Ri‘âye li-kukûkillâh. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
  • Muhâsibî, Hâris el-. “Kitâbü’l-halve ve’t-tenakkul fi’l-‘ibâdeti ve deracâti’l-‘âbidîn”. nşr. Abduh Halîfe el-Yesû‘î. Mecelletü’l-Meşrik. 7-58. Beyrut: Matba‘atü’l-Kâsûlîkiyye, 1955.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdülfettâh Ebû Ğudde. Kâhire: Dârü’s-Selâm, 1983.
  • Muhâsibî, Hâris el-. Şerhü’l-ma‘rife. thk. Sâlih Ahmed eş-Şâmî. Dımaşk-Beyrut: Dârü’l-Kalem, 1993.
  • Sülemî. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
  • Tosun, Cemal. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2012.
  • Tozlu, Necmettin. Eğitim Felsefesi. İstanbul: MEB Yayınları, 1997.
  • Ülken, Hilmi Ziya. Eğitim Felsefesi. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2013.
Toplam 35 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Türkçe
Konular Din Araştırmaları
Bölüm Araştırma Makalesi
Yazarlar

Ahmet Beken 0000-0002-5243-7605

Yayımlanma Tarihi 30 Haziran 2022
Kabul Tarihi 24 Haziran 2022
Yayımlandığı Sayı Yıl 2022

Kaynak Göster

ISNAD Beken, Ahmet. “Aklın Kemâl Yolculuğu: Hâris El-Muhâsibî’de (öl. 243/857) Akıl Terbiyesi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 22/1 (Haziran 2022), 19-42. https://doi.org/10.33420/marife.1099545.