Marife Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

İstihsân delili, fıkıh usûlünde üzerinde tartışmaların yoğun bir şekilde yaşandığı konuların başında gelmektedir. Bu tartışmaların en önemli nedeni Hanefî mezhebinin ilk dönem müctehidlerinin istihsân ile ilgili sistemli bir açıklama yapmamalarıdır. Nitekim Hanefî usûlcüler, ancak istihsâna karşı çıkanların sert eleştirileriyle karşılaştıktan sonra istihsân kavramı üzerinde durmuş ve ona kavramsal bir çerçeve çizmeye başlamışlardır. Sözü geçen usûlcülerin başında da Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-Cessâs gelmektedir.
Hemen bütün İslâmî ilimlerle ilgilendiği bilinen Cessâs, esas şöhretini, fıkıh usûlü alanında ele aldığı el-Fusûl fi’l-usûl adlı çalışmasıyla kazanmıştır. Nitekim Cessâs, bu eserinde Hanefî usûl anlayışına teorik bir boyut kazandırarak bu anlayışı derli toplu bir şekilde sonrakilere aktaran ilk usûlcü olmuştur. Eser, fukahâ metoduna göre telif edilen usûl çalışmaları arasında günümüze ulaşan ilk usûl çalışmasıdır. Bu bakımdan da Cessâs, usûlî konuların kavramsal bir boyut kazanması hususunda sonraki Hanefî usûlcülere öncülük etmiştir. Sınırları belli bir çalışmada Cessâs’ın gelişiminde öncülük ettiği bütün bu usûl kavramlarını zikretmek mümkün değildir. Bu nedenle çalışmada Cessâs’ın usûl kavramlarının gelişimindeki rolünü istihsân kavramının gelişiminde yaptığı katkı çerçevesinde ortaya koymaya çalışılmıştır.
Çalışmamızda Cessâs’ın kısa biyografisinden sonra ondan önceki dönemlerde istihsân ile ilgili bilgilerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Bu bağlamda istihsânın tarihsel gelişimi süreci çerçevesinde Hz. Peygamber, sahâbe ve tâbiîn dönemlerinde gerçekleşmiş bir takım istihsân türü içtihatlara yer verilmiş ve istihsânın şer‘î hükümlerin ortaya çıkarmasında bir istidlâl yöntemi olarak ilk defa kimin tarafından kullanıldığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Keza Cessâs öncesi ve sonrası dönemlerinin usûlcüleri tarafından yapılan istihsân tanımlamalarına yer verilmiş ve bu tanımlar, Cessâs’ın istihsân için yaptığı tanımla karşılaştırılarak değerlendirilmeye çalışılmıştır. Ardından Cessâs’ın istihsânın mahiyeti, tanımı, çeşitleri ve meşruiyetine ilişkin yaklaşımı ve bunun sonraki dönem Hanefî usûlcüler üzerindeki yansıması incelenmiştir.
Yapılan incelemede, fıkıh usûlü tarihinde istihsân kavramının teknik anlamıyla ilk defa Ebû Hanîfe tarafından kullanıldığına dair genel bir algı oluşmuş olsa da bunun gerçeği yansıtmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Nitekim istihsânın bu anlamıyla önceki dönemlerde de kullanıldığı tespit edilmiştir. Yine bilhassa istihsân karşıtı fakîhler tarafından -aleyhte kullanılabilecek- bir takım tanımlar Ebû Hanîfe veya arkadaşlarına isnad edilmeye çalışılsa da bunun doğru olmadığı kanaatine varılmıştır.
İstihsânın tanımlanması, terimleşmesi ve usûl literatüründe yer almasında Cessâs’ın kilit rol oynadığı tespit edilmiştir. Bu anlamda Cessâs’ın istihsân kavramının gelişimindeki rolü şu hususlar çerçevesinde olmuştur:
- Cessâs’tan sonra usûlcülerin büyük bölümü, onun istihsân için yaptığı “Kıyası terk edip daha üstün bir delil ile amel etmektir.” şeklindeki tanımı esas almıştır. Nitekim sözü geçen usûlcüler Cessâs’ın tanımında olduğu gibi istihsânı kıyas karşısında konumlandırmış ve buna göre tanımlarını şekillendirmişlerdir. Ancak bunlardan hiçbiri, Cessâs’ın yaptığı tanım kadar istihsânın efradına câmi ve ağyarına mani olmamıştır.
- İstihsânın çeşitlere ayrılması ilk kez Cessâs tarafından yapılmıştır. Örfî ve ıstılahî olarak istihsânı iki temel kısma ayıran Cessâs, ikincisini “iki farklı asla benzeyen” ve “illetin tahsisi” şeklinde iki çeşide taksim etmiştir. İlletin tahsisini de nass, icmâ ve kıyas sebebiyle istihsân şeklinde üç farklı alt türe ayırmıştır. Sonraki usûlcüler, Cessâs’ın illetin tahsisi olarak gördüğü nass, icmâ ve kıyas-i hafî istihsânına zaruret ve örf gibi başka türler de ekleyerek istihsânın çeşitlerini arttırmışlardır.
- İstihsân kavramının kullanımının meşruiyetine ilişkin deliller, ilk defa Cessâs tarafından dile getirilmiştir. Cessâs, kıyasa karşı “daha güçlü delil” olarak ifade ettiği nas, icmâ ve diğer deliller için istihsân kavramının kullanılmasının meşru olduğuna dair müctehidlerin istihsân türü bazı uygulamalarının yanı sıra şu âyet ve hadise yer vermiştir: “Sözleri dinleyip en güzeline uyan kullarımı müjdele.” ve “Müslümanların güzel buldukları şey Allah katında da güzeldir.”