Marife Turkish Journal of Religious Studies

Abstract

Bu çalışma, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’sinde kudret kavramının nasıl yorumlandığını, özellikle de bu kavramın iki tarihî figür olan Firavun ve Hz. Süleyman üzerinden nasıl işlendiğini ele almaktadır. Bu araştırma, tasavvuf literatüründe genellikle olumsuz bir bağlamda ele alınan zühd, mal, mülk ve iktidar meselelerinin, Mevlânâ’nın düşüncesinde daha katmanlı bir şekilde değerlendirildiği tespitinden hareket etmektedir. Bu nedenle çalışmada ele alınan temel problem, Mevlânâ’nın kudrete ilişkin yaklaşımının, tasavvuf geleneğindeki zühd merkezli reddiyeci tavırdan nasıl ayrıldığı ve ilahî bilgiyle temellendiğinde nasıl yeniden anlam kazandığıdır. Çalışma, yöntem olarak Mesnevî’de yer alan Firavun ve Süleyman kıssalarının metin merkezli çözümlemesine dayanmaktadır. Kudret, Firavun kıssasında mal, makam ve iktidar üzerinden yanlış biçimde yorumlanan bir rabûbiyet vehmi olarak ortaya çıkarken, Süleyman kıssasında bambaşka bir içerik kazanır. Süleyman, sahip olduğu kudret ve iktidarı kendi benliğine değil, Gerçek Rabbin hükümranlığına nispet eder. Gazâlî’nin kudret ve kemâl anlayışı –özellikle kudretin hakiki değerini ancak ilimle birleştiğinde kazanacağı yönündeki yaklaşımı– çalışmanın çözümlemelerine yön veren teorik çerçeveyi oluşturmaktadır. Bu bakımdan araştırma, Süleyman ve Firavun kıssalarının, Mesnevî’de tarihî bir olay anlatısının ötesine geçerek tasavvufî anlamlar taşıyan sembolik bir yapıya dönüştüğünü ortaya koymaktadır. Araştırmanın bulguları, Firavun’un kudretinin gerçek bir kemâle karşılık gelmediğini; onun cüz’î akla dayanması sebebiyle hem bilgisiz hem de zalim bir hükümdar tipini temsil ettiğini ortaya koymaktadır. Mevlânâ’nın tasvirinde o, yalnızca tarihî bir figür değil, her insanda bulunan potansiyel firavunluğun bir simgesidir. Buna karşılık Süleyman, kudretin bilgiyle birleştiğinde insanî kemâle hizmet eden bir araca dönüşebileceğini göstermektedir. Onun hükümdarlığı, mülk ve saltanattan çok, ilim, adalet ve ubûdiyet kavramlarıyla öne çıkmaktadır. Mevlânâ’nın Hz. Süleyman’a nispet ettiği ilim, aklın verileriyle sınırlanmış değil, kalbin idrakiyle bütünleşmiş bir bilgidir. Hz. Süleyman’ın bu örnekliği, Mevlânâ’nın kudreti mutlak bir şekilde reddetmediğini, bilakis ilahî bilginin rehberliğiyle kullanıldığında onu olumlu bir imkân olarak gördüğünü göstermektedir. Mevlânâ, dünyevî kudretin ancak ilahî bilgi ve ahlâkî amaçlardan yoksun kaldığında tehlikeli olacağını düşünmektedir. Ona göre ilahi bilgiyle desteklenmeyen kudret kaçınılmaz olarak zulme ve helâke sürükler. Bu noktada Firavun ve Süleyman arasındaki karşıtlık, kudretin iki ayrı yüzünün açık bir şekilde görülmesini sağlamaktadır. İlâhî bilgiden kopan kudret zulme dönüşmekte; bilgiyle birleşen kudret ise adalet ve ubûdiyetin hizmetinde bir imkân haline gelmektedir.
Çalışmanın ulaştığı önemli sonuçlardan biri, Mevlânâ’nın zühd anlayışıdır. Mevlânâ’ya göre zühd, dünyadan tamamen el etek çekmek değil, dünyaya gönülden bağlanmamaktır. Bu bakış açısıyla Hz. Süleyman’ın örnekliği, zühd ile kudretin bir arada bulunabileceğini ortaya koymaktadır. Ancak bu birliktelik için kudretin ilahî bilgiyle yönlendirilmesi gerekmektedir. Firavun örneği ise ilahî bilgiyle desteklenmeyen kudretin hem kişiyi hem de toplumunu felakete sürükleyeceğini göstermektedir. Bu iki örneğin birlikte değerlendirilmesi, Mevlânâ’nın kudrete dair yaklaşımını açık biçimde ortaya koymayı sağlamaktadır.
Sonuç olarak çalışmada, Mevlânâ’nın kudret anlayışı incelenerek tasavvuf araştırmalarına iki yönden katkı sağlanmaktadır. Birincisi, tasavvufun kudreti mutlak surette reddettiği yönündeki yaygın kanaat sorgulanmakta ve eleştirel bir bakış açısı ortaya konulmaktadır. İkincisi, Mevlânâ’nın sembolik anlatılarıyla Gazâlî’nin kudret ve ilim arasındaki bağı açıklayan görüşleri karşılaştırılmak suretiyle, kudretin bilgiyle temellendiğinde hakikî anlamına kavuştuğu gösterilmektedir. Böylece Mevlânâ’nın kudret anlayışı, tarihî bir gözlem olmanın ötesinde, iktidar, bilgi ve maneviyat arasındaki ilişkinin özünü kavramak için dikkate değer bir perspektif sunmaktadır. Firavun ve Süleyman üzerinden yapılan bu temsilî okumalar, kudretin bilgisiz ellerde zulme ve helâke dönüşeceğini; ilahî bilgiyle birleştiğinde ise adalet ve hikmete hizmet edebileceğini açıkça ortaya koymaktadır.