Marife Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

Bu çalışma, muhaddislerin, zayıf râvilerden uzak durulması yönündeki eğitsel müdahalelerinin etkinliğini bir râvi üzerinden değerlendirmektedir. Araştırma kapsamında örnek olarak seçilen râvi, dönemin muhaddisleri tarafından "Biz gençken hocalarımız ondan uzak durmamızı tembih ederdi” şeklinde uyarılara konu olan Süleyman b. Erkam’dır. Çalışma üç aşamada gerçekleştirilmiştir. Birinci aşamada Süleyman b. Erkam’ın hayatı ve rivayet ettiği hadisler araştırılmıştır. Hayatı ve rivayet ettiği hadisler üzerinden hadisçiliği analiz edilmeye çalışılmıştır. İkinci aşamada hocaları ve öğrencileri araştırılmıştır. Hoca-talebe ilişkileri ile Süleyman b. Erkam’ın hayatındaki bilinmeyen ayrıntılar tespit edilmeye ve hadisçiliği analiz edilmeye çalışılmıştır. Üçüncü aşamada ise elde edilen tüm veriler tartışılarak sonuca ulaşılmıştır. Araştırmanın ilk iki aşamasında tarih, tabakât, ricâl, cerh-taʿdîl ve hadis literatüründen elde edilen nitel veriler içerik analizine tabi tutulmuştur. Bu verilerden bazıları sayısal verilere dönüştürülerek nicelleştirilmiştir. Kaynaklar, Süleyman b. Erkam’ın hayatına dair sınırlı bilgi sunmaktadır. Hakkında yapılan cerh değerlendirmeleri, hayatına dair verilen bilgilerden daha fazladır. Hayatına dair bilgi eksikliğini gidermek amacıyla hoca-talebe ilişkileri merkeze alınarak onun ilmî çevresi ve hadisçiliği analiz edilmiştir. Hocalarının ikamet ettiği bölgeler dikkate alındığında, Süleyman b. Erkam’ın teknik anlamda bir muhaddis olmadığı görülmüştür. Bu durum, onun rivayetlerinin büyük ölçüde rastlantısal ve sınırlı bir öğrenim sürecine dayandığını göstermektedir. Onun hakkında 20 hadis münekkidi 31 görüş belirtmiştir. Bu münekkitler, onun zayıf bir râvi olduğu hususunda görüş birliği içindedir. Onun metrûk bir râvi olduğu, hadis uydurduğu, bu sebeple hadislerinin ihticâc amacı şöyle dursun itibar amacıyla bile yazılamayacağı görüşü genel kabul görmüştür. Süleyman b. Erkam’ın rivayet ettiği 39 hadisin, 22 öğrencisi tarafından nakledildiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte, kaynaklarda rivayetlerine rastlanmayan 29 öğrencisinin de en az birer hadis nakletmiş olması gerektiği düşünüldüğünde, rivayetlerinin en az %42,64’ünün hadis kaynaklarına intikal etmediği anlaşılmaktadır. Bu bulgu, kendisine yöneltilen tenkitlerin büyük ölçüde etkili olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte, bazı öğrencilerin, onun, dönemlerinin önde gelen muhaddisleri durumundaki hocalarına ulaşan âlî isnadlar elde etmek istemeleri, ayrıca onun rivayet ettiği garîb/ferd hadislere olan ilgileri sebebiyle bazı rivayetlerine ilgi duydukları anlaşılmaktadır. Özellikle 4./10. asırda garîb hadislere duyulan genel ilgi sebebiyle hadislerinin az da olsa kaynaklarda zikredildiği görülmektedir. Kaynaklarda yer alan rivayetler incelendiğinde görülmektedir ki onun rivayetlerini eserlerine alan musannifler, illetlerini açıklamak, şâhid ve mütâbiʻ göstermek gibi amaçlarla söz konusu rivayetleri zikretmiştir. Süleyman b. Erkam’ın 39 rivâyetinin 24’ünü (%61,5) eserlerine alan musanniflerin hadisin hemen ardından Süleyman b. Erkam’ın zayıf bir râvi olduğuna dikkat çekmesi de bunu göstermektedir. Dolayısıyla rivayetlerinin bazı kaynaklarda yer alması ona yönelik sakındırmaların etkisiz kaldığı anlamına gelmemektedir. Onun öğrencilerinin yarısından fazlasının sika olması da yapılan tenkitlerin etkisiz kaldığını göstermemektedir. Zira muhaddisler, zayıf hadislerle istidlâl, âlî isnad ve garîb rivayet elde etme arzusu, rivayetlerin ziyâde içermesi, farklı tariklerin bir araya getirilmesi, mütâbaat ve iꜥtibâr sağlama, rivayetteki zaafın ve illetin tespiti, râviler hakkında cerh-taꜥdîl değerlendirmesi yapma ve sahih tarîki tespit etme gibi bazı akademik amaçlarla zayıf hadis rivayet etmektedir. Araştırma bulguları, öğrencilere yönelik önleyici yönlendirmelerinin hadis rivayet süreci üzerinde doğrudan etkisi olduğunu ortaya koymaktadır. Araştırma, hadislerin güvenilir şekilde aktarımına yönelik bu önleyici tedbirin başarı düzeyini bir râvi üzerinden test etmesi açısından önem taşımaktadır. Literatürde benzer bir çalışmanın yapılmamış olması bu önemi pekiştirmektedir. Çalışmanın cerh-taꜥdîl faaliyetlerinin genel başarısını ölçmek gibi ciddi bir iddiası yoktur. Tenkit edilen bir râvi üzerinden zayıf râvilerden sakınılması yönündeki uyarıların etkisini görmek amaçlanmıştır.