Marife Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

Psikoloji, insan davranışlarını ve bu davranışların temelinde yatan zihinsel, duygusal ve motivasyonel süreçleri bilimsel yöntemlerle inceleyen bir disiplindir. Kur’an-ı Kerim’in inanç, niyet, kişilik inşası, değer çatışmaları, ahlaki tercihler, insanın olumlu ve olumsuz davranışları gibi temalara yaklaşımı, onu psikolojik analiz açısından zengin bir kaynak haline getirmektedir. Ayetlerde yalnızca dışsal davranışlara değil, bireyin içsel yönelimlerine, niyetlerine, duygusal eğilimlerine ve zihinsel sapmalarına da dikkat çekilir. Bu çok katmanlı yapı, Kur’an’ın sadece teolojik değil, aynı zamanda psikolojik perspektifle okunmasını mümkün kılar. Nitekim Kur’an’daki karakterlerin derinlemesine sunumu ve davranış örüntülerinin çeşitliliği, onu modern psikolojiyle anlamlı biçimde ilişkilendirme imkânı sunar. Bu bağlamda Kur’an’ın ayet ve surelerinin psikolojik yöntemlerle yorumlanması, bireysel davranışları, içsel çatışmaları ve toplumsal eğilimleri anlamaya yönelik disiplinler arası bir yaklaşımın kapılarını aralar. Bu çalışma, Hümeze Suresi’ni psikolojik açıdan inceleyerek, bireyde ve toplumda ortaya çıkan yozlaşma biçimlerinin Kur’an perspektifinden analizini amaçlamaktadır. Çalışmada metin merkezli ve yorumlayıcı (hermeneutik) yöntem benimsenmiş; psikolojik tefsir yaklaşımı çerçevesinde suredeki davranış kalıpları çeşitli psikoloji disiplinleriyle ilişkilendirilmiştir. Kısa fakat içerik bakımından yoğun olan bu sure, bireyin iç dünyasında gelişen kibir, öfke, bencillik, alaycılık, mal tutkusu ve benlik sapmaları gibi olumsuz tutumları ele almakta ve bu davranışların sosyal yansımalarını da kapsamlı biçimde ortaya koymaktadır. Sure, bireyin sözlü ya da davranışsal yollarla başkalarının onurunu zedelemesini, bu tutumları alışkanlık haline getirmesini ve ahlaki yozlaşmayı beslemesini sert bir dille eleştirmekte; bu davranışların hem dünyevi hem uhrevi sonuçlarına dikkat çekmektedir. Surede kınanan davranışlar, şişkin egoyu merkeze alan, bencil, kibirli ve çeşitli kişilik bozukluklarına işaret eden eğilimleri yansıtmaktadır. “Hümeze” ve “lümeze” kavramları yalnızca sözlü hakaretle sınırlı kalmayıp; gıybet, kibir, bencillik ve alaycılık gibi derin duygusal ve ahlaki sapmaları da kapsar. “Mal biriktirme ve onu sayma” ise doyumsuzluk, varlık bilincinden kopuş ve kendini aldatma gibi eğilimlerle bağlantılıdır. Surede tasvir edilen olumsuz kişilik yapıları, psikoloji biliminin farklı alt alanlarıyla doğrudan ilişkilendirilebilecek türdendir. Sosyal psikoloji bağlamında; dışlama, ayrımcılık, sosyal etkileşimde bozulma, önyargı, ötekileştirme ve grup içi manipülasyon gibi yapılarla örtüşmektedir. Kişilik psikolojisi açısından empati eksikliği, narsistik eğilimler, kendini üstün görme ve antisosyal davranış örüntüleri belirgindir. Bu bağlamda kibir, tahkir ve benmerkezcilik gibi davranışlar, antisosyal kişilik yapılanmalarıyla doğrudan ilişkilidir. Ahlak psikolojisi çerçevesinde ise ahlaki duyarsızlık, içsel değer çatışmaları, empati yoksunluğu, kalp katılığı, kendini aldatma, tekebbür ve azgınlık gibi tutumlar, bireysel yozlaşmanın göstergeleri olarak ortaya çıkmaktadır. Bilişsel psikoloji perspektifinden; zan, kuruntu, çarpıtılmış düşünce kalıpları, cehalet ve gaflet gibi zihinsel sapmalar, bireyin gerçeklik algısının nasıl bozulduğuna dair önemli ipuçları sunar. Duygular psikolojisi ve motivasyon kuramları çerçevesinde ise hırs, servet biriktirme takıntısı, ölümsüzlük arzusu, dürtü denetimindeki zayıflıklar ve statü bağımlılığı gibi güdüler, bireysel davranışların temel psikodinamiklerini oluşturur. Bu tür eğilimler; cimrilik, nefse uyma ve anlam yitimine yol açan davranış örüntüleriyle de desteklenmektedir. Çalışmada surenin indirildiği tarihsel arka plan da dikkate alınmış; müşriklerin Müslümanlara karşı uyguladığı psikolojik baskı, aşağılamalar, iftiralar ve ötekileştirici davranışların dönemin sosyal yapısında nasıl kökleştiği analiz edilmiştir. Bu bağlamda sure, inanan birey için bir uyarı ve moral kaynağı, inkârcı karakter yapısı için ise bir yüzleşme ve tehdit niteliği taşımaktadır. Surede yer alan olumsuz kişilik profilleri, psikolojinin birçok alanında karşılık bulan zihinsel, bilişsel, duygusal ve davranışsal örüntülerle örtüşmekte; bu yönüyle sure, ahlaki bir eleştirinin ötesine geçerek insan doğasının çok katmanlı psikolojik çözümlemelerine imkân tanımaktadır.